Ene til: Cyldyz köppü, ce qyrğyz dialekti köppü? Qyrğyz tilinin dialekttik özgöçölüktörü.
Türkün ojuusu bar qyrğyz şyrdağy. Içki Teñir-Too. 10.8.2009.
Qyrğyz ulutunun ar qyl diasporalary bar. Alardyn sanyna ğana qyzyqpastan, dialekttik özgöçölüktörün da qadyrlaşybyz abzel. Taryhçynyn bloğu.
Marqum publisist Toqtobaj Mülkübatov ağabyz şart süjlögön, tamaşaköj kişi ele. Al tee 1980-cyldardyn eteginde, “Qajra quruular” doorunda, öz elinin köñülün kötörüü üçün “cyldyz köppü, qyrğyz köppü” degen uraan astynda maqalalar cajnap çyqqan kezeñde “Indija'da eki milliondoj qyrğyz bar eken” dep cazyp çyqqan ele.
Bir iret ağa coluğup qalğanymda:
“Bajke, taq ele maalymat berseñiz bolmoq eken, Qytaj'da 150 miñdej qyrğyz bar, alardy düjnö bilet. Anan qantip ele maalymat erkinireek taralğan Indijada qyrğyzdar uşunça sanda caşağandyğyn bilbej qalmaq elek?” – dep suroo salsam, al küldü da: “Biz calğyz emespiz, az emespiz dep köñüldörü kötörülüp qalsyn, dep cazyp qojbodumbu!” – dedi.
Azyrqy tapta Qytaj'dağy qyrğyzdardyn sany 202 miñden aşty (buğa taryhyj Mançcurija'dağy fu-jü qyrğyzdaryn, Tarbağataj qyrğyzdaryn cana loptuqtardy qoşqon coqpuz).
QER'degi qyrğyzdardyn Qyzylsuu Qyrğyz avtonom oblusu cana ajrym ajyldyq deñgeeldegi avtonomijalyq qyştaqtary bar. Qytaj qyrğyzdary öz ene tilin cana uluttuq madanijatyn myqty saqtap qalyşqan. Qytajlyq qyrğyzdardyn ajtuusundağy “Manas” eposu bul köp etnostuq iri mamlekettegi üç zalqar epostun biri qatary (tibet cana monğol epostoru menen canaşa) rasmij taanylğan.
Al emi Indija'da bir neçe cüzdöj qyrğyz barby, ce coqpu, taq bile albajbyz. Anyn qoñşusu Pakistan'da 1930-cyldary, b.a. SSSR'degi stalindik doordo, Qytaj'ğa arğasyz bozğunğa ketken qyrğyzdardyn ajrym toptorunun urpaqtary aligiçe caşap kelişet.
Dialekt – calpy uluttuq tildin bajlyğy
Biz murda dağy uşul nuqta maqala cazğan elek. Biroq bul öñüttü ulam başqa maalymat menen tereñdetip tüşündürüü aşyqça emes ekendigin tujdum.
Tee 1980-cyldary Taşkende oqup cürgön kezimde cyzaqtyq cana ancyjandyq qyrğyz ilimpozdor menen taanyşyp, dostoşup qaldym. Taşkendik özbek, qazaq, ujğur, tatar, orus cana başqa dostorum, taanyştarym pajda boldu.
Cyzaqtyq cana ancyjandyq qyrğyzdardyn tilinde özbek tilinin taasiri bardyğyn ğana üjrönböstön, özbek ulutunun özünün biri-birinen qyjla ajyrmalanğan horezmdik, ferğanalyq, taşkendik cana başqa dialektteri bar ekenine kübö boldum. Alardyn arasynda “j” debesten, “c” qylyp süjlögön öküldörün uçurattym ele, alar munu: “Bizdin babalarybyz köçmön özbekter (“quçmançi uzbeklar”) ele” degen pikirin ajtyp tüşündürüşkön.
Özdörün pasportto “özbek” dep cazğanyna qarabastan, “menin ulutum – qypçaq”, “menin tegim – laqaj” degen ajdyñdardy da uçurattym.
Oşol Taşkende oqup cürüp, ujğur boordoştorum menen caqyn boldum. Alardyn tilinde da qaşqardyq, qulcalyq, hotandyq, turpandyq ajyrmaluu dialektter bar ekendigin üjröndüm. Bir iret Turpan öröönünö baryp, bazardağy ujğur tuuğan menen süjlöşö qalsam: “Sizdin tiliñizdi oñoj tüşündüm. Bizdin dilektti Ürümçüdö saal qopol körüşöt”, – dep al ağynan caryldy.
Dañazaluu türqoloğ Edğam Tenişev ağajybyz türk tilderin salyştyrma iliktep kelip, loptuqtardy Lop kölünün ajlanasynda qalyp qalğan qyrğyzdardyn bölügü dep ilimij türdöştürgön. Azyrqy tapta aq qalpağyn tüşürbögön bul çaqan etnostun tilin ujğurlar öz dialekti qatary körsötüp kelişet.
Qazaq tuuğandardyn da köp dialektteri bar. Arasynda ölkö içinde ğana emes, qulcalyq, şiberdik, orunborduq, bajan-ülgejlik, taşkendik cana başqa dialektter da bar.
Türkijada dağy azyrqy anatolijalyq (anadolu) türktörünün bir qatar ajyrmaluu dialektteri bar.
Al emi Iraqtağy kerquq türkmöndörün bir ele uçurda azerbajcandardyn, türkmöndördün cana anatolijalyq türktördün öküldörü öz dialekti qatary sypattooğo tyryşqanyna kübö bolduq.
Alar ar qandaj dialekt öz turuşu menen ele tijeşelüü uluttun tildik qazynasynyn acyrağys bölügü ekendigin durus añdaşat cana bul dialektti eç ceribesten, al dialektte süjlögön tekteş eldi quçağyna aluuğa yntyzar boluşat.
Qyrğyzdardyn etnostuq ar qyl çöjrölör menen alaqalary
Al emi alatooluq ajrym qyrğyzdar bolso çettereek caşağan qyrğyzdardyn süjlögön tilinde bir az çooçun körünüş bolso ele “çooçun ele” dep bütüm çyğaruuğa şaşat. Al tügül bügünkü künü da ilgerki sancyrany “çuqulap”, bul insandyn ata-babasy “cat elden eken” dep sajasat toquuğa tyryşqan diplomduu pendeler da kezige qalyp cürüşöt.
Misaldardyn biri qatary etnoğrafijalyq saparybyz maalynda qaraqorumduq (Şajdylda Bazar ajylynan çyqqan) qyrğyzdardyn ökülü Abdysamat Nuraqun uulu inibiz menen Hotandyn Keñ-Qyja (Keñ-Qyr) ajylynda coluqqandağy bir video maegimdi sunuştaj ketejin.
Tasma. Şajdylda-Bazar qyştağynda tuulğan Abdysamat Nuraqun uulu menen maek. (Qaraqorum toolorundağy Şajdylda-Bazar ajyly akimdik başqaruu cağynan QER'din Hotan dubanynyn Pişan (Ğuma) oodanyna qaraştuu Keñ-Qyja Qyrğyz avtonom qyştağyna baş ijet). 27.07.2015.
Bul maektin etegindegi oj-pikirlerdin ajrymdary şajdylda-bazardyq cigittin sözünün mazmununa cana özün qyrğyz dep syjmyqtanaaryna basym qojboston, Abdysamattyn syn oj cazğan kişiler bilgen adabij tilden tyşqarqy çöjrögö ylajyq süjlöp catqandyğyna qarata tekeber mamileni çağyldyryp qalğan.
Ösöör el başqa etnostordun ökülün cuuruluşturuuğa ar dajym açyq boluşu kerek. Al emi dialekt – bul cürüm üçün zaryl bolğon ötkööl madanij-etnostuq köpürö.
Munu araptardyn dialektterinen ele bajqasa da bolot. Maselen, bir ele sözdü Maroqqodo fransuz termin menen, Livanda anglis termin menen, Iraqta nağyz arapça termin menen çağyldyrğan uçurlar bar.
Negizi, qyrğyzdardyn ajdyñdary cana ajköl öküldörü dağy almustaqtan ele başqa dialektte süjlögön boordoştoruna quçaq cajyp turuşqan.
Eldik estutumda “qyrq uruu qyrğyz” tüşünügü bekerinen bekem tamyr cajbasa kerek. Üç miñ cyldyq taryhynda qyrğyzdar, albette, qyrqtan köp etnostun öküldörün özünö cuurultuşqan, biroq bir kezde syjqyrduu qabyl alynğan “qyrq” sözü “eñ köp”, “telegeji tegiz”, “baaryn qamtyğan” syjaqtuu maanilerdi da özünö şireltet emespi.
Ajrym misaldardy dele keltirelik. Ysyq-Köl'gö Ancyjan'dan oop kelgen Cylqyajdar'dy (anyn uulu Tilekmat kijin köldük qyrğyzdardyn taanymal elçisi bolğon), Naryn'dan Ancyjan'ğa baryp, Alymbek datqanyn qoldoosuna ee bolğon aqyn Arstanbekti, 1916-cyly Qaqşaalğa baryp, “Manas” ajtyp, danaker bolğon Sağymbajdy cana başqa insandardyn tağdyrlaryn eske alalyq.
Qyrğyz ajylyna çet caqtan qonoq bolup ce sooda kerbeni menen kelgen kişiler oşol ajyldyn qorğoosuna ee bolğon.
Qyrğyzdar diplomatijalyq alaqalar üçün (tüpkülügündö, qandy bajytuu üçün) başqa etnoston ajal aluunu cana qyz berüünü eröön-töröön körüşçü emes.
Hun doorunda Li Lindin urpaqtarynyn qyrğyzdaşqany, 840-cyly Orhonğo öz tuusun sajğan Enesaj qyrğyz qağanynyn enesi türgöş, ajaly qarluq bolğonduğu, “Manas” eposunda han Manas Buqardyn qyzyn, uulu Semetej Tündük Ooğanstandağy töböldün – Aqun handyn qyzyn alğandyğy, tegi hanzu (qytaj) qanzaada cana qolbaşçyğa Almambet ysymyn yjğaryp, qyrğyzdaştyrğandyğy tuuraluu cana başqa cazma cana folklorduq maalymattar qyrğyz eli Içki cana Borborduq Azija'da cana Keñ Altaj'da (calpy Altaj, Orhon cana Enesaj ajmağynda) köp etnostuu qyrdaalda dinamikaluu cana sabyrduu caşoo tarizin baştan keçirip kelgendigin ajginelejt.
Alymbek datqa menen Qurmancandyn özbekter menen quda-söök bolğonduğu cönündögü maalymatty alğaç yramatylyq adabijat taanuuçu Satybaldy Mamytov şardana qylğan ele.
Al emi Qoqon handyğyn bijlegen Şeraly handyn enesi cana eki ajaly teñ qyrğyzdar bolğonduğun müldö qyrğyz bilet. Myndan başqa da qyrğyz-özbek etnostor aralyq qarym-qatnaştarynyn çoo-cajyn taryhçy Qyjas Moldoqasymov öz qandidattyq dissertasijasynda durus izildegen.
Al ferğanalyq qypçaq Musulmanqul menen qyrğyzdar quda-söök boluşqandyğyn da belgilegen. Alymqul atalyq, Polot han, Abdyqadyr Orozbekov, Ishaq Razzaqov syjaqtuu qyrğyz insandary özbek sajasatçylary menen qamyr-cumur işteşken.
(Dağy qarañyz: Moldoqasymov K.S. XIX qylymdyn ekinçi carymy – XX qylymdyn başyndağy qyrğyz-özbek elderinin taryhyj bajlanyşynyn önügüşü: Taryh ilimderinin qandidaty... avtoreferaty. – Bişkek, 1994. Moldoqasimov K. Bir darödan suv içğan ellarmiz // Halq sўzi. – 03.11.2023. – B. 4.).
Qazaqtyn caş taryhçysy Manat Bejsen uulu Keldibekov (Keldybekov) XVII–XIX qylymdardağy qazaq-qyrğyz etnostuq alaqalary tuuraluu dissertasijasyn qorğoonun aldynda turat.
Myndaj el aralyq cana etnostor aralyq alaqalar eç qaçan izsiz qalçu emes. Bul – eki taraptuu cürüm. Qyrymdyq noğojlordun, uraldyq başqyrlardyn, qazaqtardyn, özbekterdin, ujğurlardyn, tyvalyqtardyn, altajlyqtardyn, sahalardyn, sary-ujğurlardyn, monğoldordun, burättardyn c.b. arasyna cuuruluşqan qyrğyzdar da bolğon.
Dialekt özgöçölüktörün urmattap üjrönüü zaryl
Talastyq cana ajrym çüjlük qyrğyzdarda “-atyr” (“at minip baratyr”) degen ajtymdar, içkilik qyrğyzdarda “-adylar” (“at minip baratadylar”), hotandyq qyrğyzdarda “-atydu”(“at minip baratydu”) syjaqtuu ajtymdardy uqqanda, alardy eliktöögö albastan, teskerisinçe, alardyn dialekttik özgöçölüktörün añdoo cana urmattoo menen qabyl aluu abzel.
Tasma. Keñ-Qyja Qyrğyz avtonom qyştağynda bajyrlağan Tursun Ybyrajym aqsaqal “Manas” eposunan üzündülördü ajtuuda. Keñ-Qyja (Keñ-Qyr), Hotan, ŞUAR, Qytaj El Respublikasy. 26.7.2015.
Qyrğyz körköm adabijatynda Qasymaly Cantöşev, Tügölbaj Sydyqbekov, Tölögön Qasymbekov, Murza Ğaparov, Aman Saspaev, Aşym Caqypbekov, Keñeş Cusupov, Musa Murataliev, Topçugül Şajdullaeva, Çojun Ömüraly uulu, Amantur Abdyrasul, Tolqun Adi uulu syjaqtuu qalemgerlerdin baj tili ar qyl dialektterdin özgöçölüktörün çağyldyrğan.
Al emi Qusejin Qarasaev, Qonstantin Judahin, Gülcamal Bakinova, Ceenbaj Muqambaev, Buudajbek Sabyr uulu, Sulajman Qajypov, Mambetturdu Mambetaqun, Makelek Ömürbaj, Taalajbek Abdiev syjaqtuu ilimpozdor cana qalemgerler dialektterge taandyq arbyn sözdördü ilim çöjrösünö kirgizişken.
Dialekt özgöçölügü qamtylğan ar qyl maalymatty marqum aqyn, cazuuçu cana žurnalist qyzybyz Cypar Aqunova (1959–2023) internette cazdy ele, andan kijin anyn jumorduq maalymaty recissör Yrysbek Cabirovdun 2014-cyly tartylğan “Tündüktük kelin” qomedijaluu tasmasyna (prodüseri Erqajym Qambarova) özök bolğon.
Qytajlyq qyrğyzdardyn zalqar manasçysy Cusup Mamaj Qyrğyz el cazuuçusu Keñeş Cusupov menen. Bişkek. 1989-c. buğu (maj) ajy.
Qaşqar ajmağynan özübüz 2014–2015-cyldary kübö bolğondoj, Aq-Çij, Aq-Too, Uluu-Çattağy tooluq qyrğyzdar içken qymyzdy çöl qyrğyzdary sejrek ğana (syrtqarydağy cajloodon aldyryp kelip) içişet cana içkende da uj sütünön qoşup turup içişet. Al emi çöl qyrğyzdary bilgen mömö-cemiş türlörün cana alardy östürüü yqmalaryn tooluq qyrğyzdar condotup ğana bilişet emespi.
Bağbançylyq terminderine ele kelsek. Aqsyda alçanyn myndajça türlörü bar: gilas, alça, alvali. Naryndağy bul cemiş türlörü öspögön bijik tooluu elettikter alardyn bardyğyn “alça” dep ele qojuşçu. Emi, albette, alvali tügül banandy da Içki Teñir-Toodo qyşy boju satyp alyp catyşpajby.
Ar başqa örööndördögü qol önörçülüktün ar qyl türlörünün terminderin marqum žurnalist cana etnoğraf Amantur Sejtaaly uulu Aqmataliev öz doorunda mol çağyldyrğany ar dajym cadybyzda.
Biroq buğa çejin eç çağyldyryla elek sözdördün muhiti ar dialekttik deñizderge ciktelip dağy ele köñül buruubuzdu kütüp kelişet. AQŞ'dağy dosubuz Qamyt Savaj myrza azil aralaş cazğan internettik caryjalardan ulam emi anglisçe da aralaştyryp süjlögön etnoğrafijalyq toptun tüjüldügü pajda bolğonduğun baamdadyq.
Demek, ulutubuzdun myndan arqy dalaj taryhyj qyjyrlardy aşuusu sözsüz türdö calpy adabij tildin dialekttik türkün qazynalardan bajytylyşyna eriş-arqaq cüzögö aşuusu şeksiz cana azyrqy zamandaştarybyz dialektterdi ögöjlöböstön, andağy söz bajlyğyn cigerdüü qoldonuuğa araket qylyşy alğylyqtuu.
Qyrğyz tilinin dialekttik özgöçölüktörü bojunça Maqalanyn tüp nusqasy