Cusup Mamaj: El içinen er tuulat…
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Byjyl 18-aprelde qytajlyq qyrğyzdardyn manasçylarynyn tuu çoqusu, qyrğyz elinin zalqar manasçysy Cusup Mamajdyn (1918–2014) tuulğan kününö 101 cyl tolot. Taryhçy Ç.Subaqocoeva marqum tuuraluu ajrym zamandaştarynyn pikirlerin eske salat.
Avtor: Çolpon Subaqocoeva
“Taryhy coq el bolbojt, tamyry coq cer bolbojt” degendej, qyrğyz elinin es-tutumunda syjdyrylğan Manas baatyr cana mamleket başçy tuuraluu maalymat uqumdan-tuqumğa miñdegen manasçylardyn acajyp emgegi arqyluu saqtalyp keldi.
Oşondoj uluu ruhanij köçtü ulantqandardyn alptary da bar, aty çyqpasa da, qarapajym emgegi menen üzöñgülöş bolğon başqa da qyraandary bar.
Al emi byjyl 101 caşy belgilenip catqan qytajlyq qyrğyzdardyn manasçylarynyn zalqary Cusup Mamaj tuuraluu calpy planetanyn caşooçulary bile baştady. Anyn variantyndağy “Manas” dastany qyrğyz tilinde ğana caryjalanbastan, qytaj, anğlis, nemis, capon, c.b. tilderde caryq körüüdö.
Manasçy Cusup Mamaj atabyz Çyğyş Teñir-Toodoğu ajtyluu Qaqşaaldyn Kürküröö suusuna caqyn At-Cajloo qonuşunda (azyrqy KERdin Qyzyl-Suu Qyrğyz avtonom oblusuna qaraştuu Aq-Çij oodanyndağy Qara-Bulaq ajylynyn ajmağynda) 1918-cyly 18-aprelde tuulğan.
Cusup Mamajdyn variantynda “Manastyn” segiz tomduğu caryq körgön. Segiz tomduqqa salttuu üçiltik “Manas”, “Semetej”, “Sejtekten” başqa dağy baatyrdyn beş muunduq urpaqtary cönündö “Kenenim”, “Sejit”, “Asylbaça-Bekbaça”, “Sombilek”, “Çigitej” syjaqtuu epostuq bölüktör qamtylğan.
Bul calpy variant obolu Qytajda qyrğyz tilinde arab cazmasynda caryq kördü, andan soñ ene tilibizde kirill cazmasynda da caryjalandy.
Uluu manasçynyn 100 cyldyq maarakesi byltyr cyl boju Qyrğyzstandyn ar başqa dubandaryndağy madanij-ağartuuçu iş-çaralar arqyluu belgilendi.
Emnegedir, Cusup Mamajdyn ajkelin turğuzuu işi keçeñdep oturup, emi byjyl (2019-cyly) sentjabrda ğana saltanattuu açylğany catqanyn oqup qaldyq (bul tuuraluu 12-aprelde Qyrğyzstandyn Coğorqu Keñeşinde vise-premjer-ministr Altynaj Ömürbekova maalymdady).
Cusup Mamajdyn ajtuuçuluq talanty Qytajdyn quramyndağy çyğyş teñirtooluq qyrğyzdardyn cerinde, qyrğyzdardyn eldik oozeki çyğarmaçylyğynyn ujutqusuna negizdelip ojğonğon, myndağy el tağdyryna eriş-arqaq byşyp cetilgen, çyñalğan cana düjnögö taanylğan.
Cusup Mamaj özgöçö insan bolğon, al özü menen manasçylyqty cana milliard qytajdyn arasynda caşağan öz eli üçün ağartuuçuluq qyzmatty ajqalyştyryp alyp cürgön. Abdan sabattuu, bilimdüü adam bolğon, bala çağynan arabça cazğandy cana oquğandy bilgen, bir top caşqa baryp qalğanda çet cerdegi zamandaştarynyn çyğarmalaryn cana uluu muras ülgülörün öz aldynça oquu üçün qyrğyzdyn zamanbap kirill cazuusun da üjröngön.
«El içinen er tuulat,
Elin saqtajt tuu qarmap», – dep Cusup Mamaj atabyz ajtqandaj, al özü da ruhanij tuu kötörgön er bolup ömür keçirdi.
Biz bügünkü çaqan bloğubuzda ajrym zamandaştarybyzdyn Cusup Mamaj atabyz tuuraluu ajtqan saptaryn nazarğa sala ketüünü ep kördük.
Qyrğyz Respublikasynyn Baatyry, Qyrğyz el aqyny Süjünbaj Eraliev (1921–2016) manasçy Cusup Mamaj düjnödön ötköndö myndajça eskergen:
«Düjüm curtqa attyn qaşqasyndaj taanymal zalqar manasçy Cusup Mamaj ağabyzdyn düjnödön qajtyşy qyrğyz ulutubuzğa, ajryqça, uluttuq madanijatybyzğa kelgen çoñ coğotuu.
Dağy bir çoñ too qulağandaj ele kep. Caratylyş menen adam tutumdaş dejt emespi, curtçuluğubuz menen caratylyş yjlap catqandaj sezildi.
Ajryqça 100gö çuquldağan kişinin acaly qaş-qabaqtyn ortosunda ekeni ar kimge tüşünüktüü bolup turğany menen ysymy düjnögö taberik, tirüü legendağa ajlanğan bul adamdyn ölümü ajryqça caşy kelip qalğan «aldyda myndaj ağalarybyz bar» dep alardyn qutmanduu qaraanyn dele toodoj bel qylyp cürgön bizge çyndap ele ötö oor tijdi. Uqqanda bütkön boj dür dej tüştü. Ömür tübölüktüü emes ekenin bilip turup ele ojum başalaman bolup çyqty. Anan dağy baş-qaşynda boluu mümkünçülügünün coqtuğu ökünttü.
Al emi bul syjmyqtuu kişinin özünün Qyrğyz Respublikasynyn El Baatyry bolğonun uğup ketkenine caş balaça qubandym cana mamleket başçybyzdyn bul qadamyna çyn dilimden yraazy boldum.
Çyndyğynda ele zalqar manasçy bul naamğa ebaq ele tatyqtuu bolğon. Çykem (Çyñğyz Ajtmatov. – Ç.S.) «qançalyq maqtasaq arzyjt» dep qyrğyz eline qylğan qyzmatyna nebaq ele baa berip qojğon.
Men bilgenden al kişi özünün çynyğy mekeni Qyrğyzstanğa üç iret kelgen. Birinçi colu Cusup Mamaj özü «Qyrğyzğa kelgen qut, taalaj» dep ajtqan zalqar cazuuçubuz Çyñğyz Ajtmatovdun çaqyruusu menen 1989-cyly, anan 1992-cyly Sağymbaj Orozbaqovdun 125 cyldyq maarakesine, anan 1995-cyly «Manas» eposunun 1000 cyldyq tojuna kelgen. Myndan 29-cyl murda kelgeninde al kişi menen köbüröök coluğuşup, süjlöşüügö başqa uçurlarğa qarağanda mümkünçülük boldu.
Al bir top synduu, orundu süjlögön, toqtoo, cibektej sozulğan, kişi cyldyzduu adam eken. Emne demekçibiz düjnönü tört ajlansañ da tabylbaj turğan Cusup Mamaj ağabyzdyn arbağy tynç bolsun. Eger arbaq tirüü degen çyn bolso, özünön kijinki manasçylardy ar dajym qoldop cürsün demekçibiz.
Qyrğyz El cazuuçusu, qoomduq işmer Qazat Aqmatov (1941–2015) bolso marqum Cusup Mamajdy Yramandyn Yrçy uuluna bajlanyştyryp eskergen:
«Yramandyn yrçy uulunun öspürüm izi közümö daana elestejt... Hejhundardyn bijliginde 40 cyl qulduqta catyp, ata-tegin, söz atyn, elin-cerin zordop unutqan qyrğyzdyn bir qanaty tuqum quuğan cansejdiktin qasieti menen kündördün bir künündö esine kelet. Yraman degen cylqyçy cigit boştonduq cönündö tört sap yr çyğaryp, el içine taratyp ciberet. Munu uğup alğan Hejhundun celdetteri Yramandy ebin taap qolğo tüşürüp öltürüp, söögün talaağa taştajt. Oşondo anyn uulu 14-15 caştağy öspürüm ele. Qyrğyz beçaralar atqa sarpooçtop bergen atasynyn ölügün öñörüp alyp, öspürüm arqar cürgön izder menen Hanğaj toosun aşyp, aqyry Altaj qyrğyzdaryna kelip qoşulat. Al uçurda bala Manas özündöj cetkinçekterden qol qurap, «soğuş» önörün üjrönüp cürgön çağy. Yramandyn uulu, dağy bir cigit bolup qoşulat Manasqa. Oşentip, caralbaj catyp Hejhundan qanduu soqqu cegen tört sap yr uluu epostun bir tamçy başaty boluu menen miñ cyldar boju ösüp-örçüp, eli menen qoşo caşap, birde ölüp, birde tirilip, duşmandary menen ajoosuz qarmaşta almazdaj qurçup oturup, aqyr tübü bardyğyn ceñip çyğyp, bütkül düjnö elderine ruhanij ortoq bolo aldy. Coğorudağy sjucettin mazmunun menin «Kündü ajlanğan cyldar» romanym körköm çağyldyrğan (1989-cyl, «Adabijat» basmasy).
JuNESQOnun altyn barağyna qattalyp, BUUnun çeçimi menen 1000 cyldyq saltanatyn belgiledik. Bujursa, Manasybyzdyn pajdubaly bekidi dejli.
Uşul uzun taryhtyn tajğalaq doorunda albette, epos (Murda «Uluu söz» dep ajtylçu, kijin ilimdin terminine ötüp albadyqpy) ebegejsiz zor estetikalyq küçü menen özün-özü qorğop keldi. Eger özündö andaj aalamdyq darameti bolboso miñ qorğosoñ da eski tamdaj urap tüşüp qalmaq.
Biroq, epos özün-özü qorğop: Radlov, Valihanov, Auezov, Ajtmatov, Sydyqbekov, Cunusaliev syjaqtuu cookerlerin cooğo qarşy attantyp turğan kezderde qural-carağyn, at kölügün, bütündöj aspap şajmanyn qamdap berip, col körsötüp turğan ezelten beri kelatqan uluu-kiçüü manasçylar bolğon.
Oşolordun HH-HHI qylymdağy kösömdörü, tuu kötörgön baatyrlary albette, Sağynbaj, Sajaqbaj, Cusup Mamaj.
Azyrynça aqyrqy mogikanybyz öz teñine, özünün tübölük sabyna baryp qoşuldu. Eline çyp-çyrğasyn qorotpoj büt ömürün arnağan emgegin berdi. Bütkül qyrğyz elinin süjmönçügü bolup ardaqtuu törünön orun aldy. Qol cetkis daracağa cetti.
Cusup Mamajdyn ekinçi ömürü myndan dağy üzürlüü, cemiştüü, maanisi najza bojloğus tereñ bolot dep işenem. Coğoruda atyn atap ötkön uluu manasçylar cönündö söz bolğondo, menin köz aldymda ar qaçandan bir qaçan retrospektivalyq bajyrqy eles, başqaça ajtqanda, ölgön atasy Yramandyn arqasyna kök muştum bolup cabyşyp, asman tiregen Qañğajdan aşyp tüşüp kelatqan Yrçy uulu turat…»
Taryh ilimderinin doqtoru, professor Taşmanbet Kenensariev ağajybyz da Cusup Mamajdy qyrğyzdardyn uluu manasçylarynyn «aqyrqy mogikany», «qytajlyq qyrğyzdardyn azyrqy Ğomeri» dep baalajt. Al Cusup Mamajdyn ömürünün soñqu cyldary Qyrğyzstanda Cusup Mamajdy taanuu cyjyndary cigerdüü ötö baştağanyn basa belgiledi:
«2013-cyldyn 30-aprelinde Qyrğyzstandyn prezidenti «Manasçy Cusup Mamajdyn qyrğyzdardyn taryhyj cana madanij murasyn saqtoo işine qoşqon salymy cönündö» carlyqqa qol qojğonduğu maalym.
Carlyqta Cusup Mamajdyn manasçylyq önördü saqtoodoğu körünüktüü salymyn, oşondoj ele qyrğyz elinin ruhanij qajra caraluu işine anyn siñirgen emgegin eske aluu menen qyrğyz elinin taryhyj cana madanij murastaryn saqtoo cana izildöö bojunça "Muras" fondu Qyrğyz Respublikasynyn Uluttuq ilimder aqademijasy menen birgelikte Cusup Mamajdyn emgekterin tereñ iliktöö, taldoo cana keñiri taanytuu maqsatynda ilimij-praqtikalyq qonferensija ujuştursun cana ötkörsün degen tapşyrma qojulğan.
Oşoğo bajlanyştuu 2014-cyly Talas mamlekettik universitetinin cana Manas ordo muzej-qompleksinin bazasynda Cusup Mamajdyn çyğarmaçylyğyna arnalğan el aralyq ilimij qonferensija ötkön. Tilekke qarşy, bul cyjyn uluu manasçynyn közü tirüü kezinde baştalğan Qyrğyzstandağy el aralyq ilimij iş-çaranyn alğaçqysy da, aqyrqysy da bolup qaldy. Atalğan ilimij cyjynğa qyrğyzstandyq manas taanuuçular, taryhçylar, qoomduq işmerler ğana emes, Qytajdyn ŞUARynan kelgen coon top manas taanuuçular, ilimpozdor da qatyşty. Al cerde zalqar manasçy Cusup ababyzdyn Manasy, anyn ömürü cana çyğarmaçylyğy, ruhanij baaluuluqtary, özgöçölüktörü bojunça keñiri söz boldu. Manas eposun cana manasçylardyn çyğarmaçylyğyn ar taraptuu iliktöö arqyluu elibizdin uluu murasynyn özgöçölügün, qyrğyzdardyn qoomduq añ-sezimi menen düjnö taanymynyn tereñdigin baamdoo maqsaty da qojuldu...
Biz da Talastağy cyjynda Cusup Mamaj ababyzdyn «Manasyn» alatooluq uluu manasçylar Sağymbaj cana Sajaqbaj atalardyn manasçylyğy, alardyn varianttary menen taryhyj-salyştyrluu arqyluu izildöönün natyjcasynda ğana tigil ce bul ilimij cyjyntyqty çyğaruu alğylyqtuu degen maqsatta «S. Orozbaqovdun, S. Qaralaevdin cana C. Mamajdyn varianttaryn taryhyj-salyştyrmalyq añdoo» degen ilimij bajandama casadyq”.
Uçurda Beecinde caşağan qytajlyq qyrğyzdardyn çyğaan manas taanuuçusu, qyrğyz tilinen başqa qytaj cana anğlis tilderinde çyğarmalar cazğan, Cusup Mamajdyn varianty bojunça “Manas” operasynyn librettosun dajardağan professor Adyl Cumaturdu bolso Cusup Mamajdyn körköm murasy calañ ğana «Manas» eposun ajtqandyğy menen çektelbeşi kerektigin eskertet:
“Cusup Mamaj «Manastan» syrtqary qyrğyzdyn dağy başqa okeandaj dastandaryn ajtqan. Misaly, «Toltoj», «Bağyş», «Er Töştük», «Qurmanbek», «Qyz Sajqal», «Tutan Baatyr», “Mamake-Şopoq”, “Cañyl Myrza” cana «Acybek baatyr» syjaqtuu dastandardy ajtyp kelgen.
Andan tyşqary al qazaqtardyn «Ceti qağan» degen dastanynan da ajtyp bergen. Bul kişinin önörü – özünçö okean. Oşol muhittin içinen biz «Manasyn» dele iliktep çetine çyğa elekpiz. Biz azyr Cusup Mamajdy taanuunun alğaçqy ğana qadamdaryn casap catabyz. Keleçekte caştardan Cusup Mamaj ajtqan bardyq dastandyq varianttardy tereñ oqup, keñiri analiz casaşyn kütöbüz».
2013–2016-cyldary Cusup Mamajğa arnalğan bir qatar ilimij cyjyndardy ujuşturuunu cetektegen taryh ilimderinin doqtoru, professor Tynçtyqbek Çorotegin:
«Qytajdağy madanij yñqylap dep atalğan arman kündörgö tolğon azaptuu cyldary Cusup Mamaj özünün cergesinde üj qamaqta da bolğonun biz murda bilçü emespiz. Uşuğa qarabastan al ulam çyjralyp, cañy mümkünçülük bolğondo «Manas» dastanyn qalajyqqa, camaatqa keñiri taanytyp cürüp, qytajlyq qyrğyzdardan çyqqan 80dej manasçynyn içinen qalqajyp, zalqar too bolup aldyğa çyğa keldi. Anyn çyğarmaçyl murasyn myndan ary da iliktöö calpy ele qyrğyz oqumuştuularynyn ortoq mildeti dep eseptejm».
Biz coğoruda sanaluu ğana zamandaştarybyzdyn Cusup Mamajdyn murasyna cana carqyn elesine bajlanyştuu pikirlerine toqtolduq.
Uluu-kiçüü muundağy zamandaştarybyzdyn sözü ajginelegendej, Qyrğyzstanda marqum Cusup Mamajdyn talantyn ötö coğoru azdekteşet. Al – çet cerdegi qyrğyzdardyn içinen alğaçqy bolup (azyrynça calğyz ğana) Qyrğyz Respublikasynyn Baatyry naamyn alğan (2014) insan.
Eñ başqysy, zalqar manasçy atabyzdyn köönörgüs murasyn iliktöö işteri “maarakelik emes” delgen cyldary da yraattuu ulantyla berişi abzel.
Çolpon Subaqocoeva,
Taryh ilimderinin qandidaty, Manas taanuuçu
Maqalanyn tüp nusqasy: Жусуп Мамай: Эл ичинен эр туулат…