Taryhtan qalğan toponimderdi ceribejli
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Caqynda Qyrğyzstandyn ordo şaarynyn atalyşy tuurasynda «Facebook'ta» caryjalanğan sunuş qoomçuluqtun büjür qyzytqan talquusuna cem taştady. Emne üçün geoğrafijalyq atalyştardy ceriş kerek? Taryhçynyn bloğu.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Calğan quran (mart) ajynda Borbor Azijanyn iri ölkösü bolğon Qazaqstanda cañy prezidenttin sunuşun parlament daroo qoldop, ölkönün ordo şaary buğa çejinki postsovettik «Astana» atalyşyn cojup, «Nur-Sultan» degen atalyşqa köçürüldü. Bul qadam postsovettik Qazaqstandyn 30 cylğa caqyn başqarğan tuñğuç prezidenti, uçurda közü tirüü Nursultan Nazarbaevdin urmatyna casaldy.
Qoñşu mamlekettegi bul oqujağa Qyrğyzstanda ar qandaj mamile bajqaldy. Biröölör «bul – qoñşu mamlekettin içki maselesi; qantse da, Nazarbaevdin opol toodoj salymy bar» deşse, başqalary «avtoritardyq bijliktin bul çeçimi keleçekte sajasij sistema liberaldaşuu coluna tüşköndö qajra coqqo çyğarylyp, şaardyn ilgerki «Aqmolo» atalyşy qalybyna keltirilişi dele acep emes» dep çyğyşty.
Al emi uşul uçurdan pajdalanyp «Qyrğyzstandyn borbor şaaryn dele «Manas» dep atap albajlyqpy?» degen sunuştu ajtyp çyqqandar boldu. Alardyn biri – 2010-cyldağy eldik yñqylaptan kijin Ubaqtyluu Ökmöttün tuşunda prezidenttik apparatty cetektegen, uçurunda Ysyq-Köl oblusunun ğubernatoru (oblus akimi) da bolğon Emilbek Qaptağaev myrza boldu.
Anyn sunuşun qoldoğondordun arasynda bolğon bağban, işker cana ujuşturuuçu Manas Samatov myndajça sanaarqoosu menen bölüştü:
«...bizdin eldin çoçulağanynça bar. Erteñ dağy bir prezident kelip, şaardy öz atyna qojuunu qyjytyp çyqsa, bizdin Coğorqu Qoroo qoldop beret. Myna, el qaçantan beri qaqşap kele catat, «Bişkektin rajondorunun attaryn özgörtölü» dep. Qana, oşo Bişkektin Kiçine Qoroosunda calañ çoçqo bağarlar oturat oqşojt?! Alar bolso Siz menen bizdi bir sekundada satyp ketet!
Oşonduqtan aldyn alyp etijattan şaarybyzdyn atyn MANAS dep alsaq caqşy ele bolmoq!
Taryhyj attardy qalybyna keltire turğan caqtar ötö köp - Poqrovqa, Qonstantinovqa, Petrovqa, Ananjevo, Voenno-Antonovqa. Bizdin sasyğan sovoqtor orustardyn sözdörün totu quştaj qajtalap, «çyğym ketet» dep cer quçaqtap catyp alyşat!
Biz qyrğyzdar qaçan öz aldybyzça ojlonuunu, öz aldybyzça caşoonu üjrönöbüz?»
Anyn pikirine ündöş mazmunda ün qoşqondordon publisist, curnalist Coldoş Turdubaev myndajça öñüttö cazdy:
«Toponimderdi antroponimder menen almaştyrğan cosun caqşy emes, albette. Biroq Bişkektin orduna Manas caraşyp ele qalmaq eken. Yras, bul sunuş qaryzğa batyp turğan azyrqy şartta ötpöjt, işke aşpajt. Biroq keleçekte işteribiz ilgerilep, şaarybyzdyn körkü arta baştaar. Oşondo «atyn özgörtölü» dep qajsy bir prezidenttin ysymyn tañuulağandar çyğyşy toluq yqtymal. Andaj sunuşqa qarşy dal uşul Manas degen atalyşty bekem qarmasa bolot dep ojlojm».
Biz Emilbek Qaptağaev myrza menen tee 1989-90-cyldary «qajra quruu» doorundağy cañylanuu şarapaty menen pajda bolğon qyjmyldarğa çoğuu qatyşyp qalğan elek. Köp maselelerde pikirleribiz bir çyğat.
Biroq Emikenin uşul sunuşuna maqul bolboğon canym 2019-cyly calğan qurandyn (marttyn) 23ündö myndajça pikirdi «Fasebook» arqyluu caryjaladym (antpesem, «bişkek» sözü qyrğyz tiline taandyq emes söz» degen da ar qyl coromoldor caryjalana baştady).
Taryhyj atalyştarybyzdy eç qaçan ceribejli!
Bişkek şaar atalyşyn özgörtüü sunuşuna qarşymyn.
Bişkek – nağyz qyrğyz sözü. Ağa eç ardanbaş kerek. Bul – taryhyj atalyş.
Çağataj cazma bulaqtarynda da «Bişkek» dep cazylğan, qyrğyz sancyrasynda da Bişkek tuuraluu maalymat bar; otorçul doordoğu orus bulaqtary dele azyrqy borbor şaarybyzdyn ordunda Bişkektin kümbözü bolğonun, anyn canynda kijin qoqonduq çep turğuzulğanyn belgilep körsötkön.
Qyrğyzstanda Soquluq, Qara-Balta, Tepşi, Qazan-Qujğan, Soqu-Taş, Şaty syjaqtuu «modadan çyqqan» dalaj cer-suu atalyştary bar.
Men Teñir-Toodoğu Eçki-Başy ajylynanmyn. Narynda Teke-Sekirik, At-Başy syjaqtuu cerler köp.
Atbaş şaarynyn atalyşy tee Qarahandar qağanaty doorunan beri maalym; emi saat basyp, qaptaldan çyğyp, dağy biröö «ujalyp ketip» any özgörtölük dep qaptap çyqpasa eken (azyrqy Qoşoj-Qorğon çaldyary - ilgerki Atbaş şaarynyn qaldyğy).
Çüjdün eteginde Qozu-Başy degen toponim qattalğan. Lejlekte Qozu-Bağlan suusu bar. Suusamyrdyn tündügündö Töö-Aşuu degen daban bar.
Çyçqan qapçyğajy menen Aqsyda It-Ağar degen suu attary keziget.
Bular da geoğrafijalyq atalyş qatary emi «modadan qalyp» coq bolobu?
1520-cyly Magellan Latyn Amerikasynda bir buluñdu andağy körüngön toodon ulam Montevideo (ispança: Montevideo - «Körüngön too») buluñu dep atağan eken. Emi Uruğvajdyn borboru dal uşul buluñda cajğaşyp qaldy. Uruğvajlyqtar bul atalyşty eç cerigen coq. Alardyn dele myqty taryhyj insandary bar.
Ibn Battuta degen sajaqatçy 1333-cyly kezgen Edildin tömönkü ağymyndağy Qacy-Tarqan şaarynyn atyna tili kelbesten, orustar Astrahan dep atap alyşqan.
Anyn syñaryndaj, Bişkekti XIX qylymdağy orus adabijatynda «Pişpek» dep qata cazyşqan. Cuuqu qapçyğajyn Zauqa dep, Erkeç-Tamdy Irkeştam dep, Barsqoondu Barsqaun dep, c.b. buzup caza berişken.
Başqa tilde Bişkekti emne dep cazyşsa, anda işibiz coq, biroq ordo şaardyn atalyşyn Bişkek degen taryhyj atalyşqa qajtaruu 1991-cyldyn başyndağy eñ tuura qadam bolğon.
Internette talquu maalynda biröö caqşy oj cazyptyr: «Qytajda Mao Szedundun ysymyn dele taryhyj Beecin atalyşynyn orduna sunuş qylyşqan coq».
Zalqar aqyn Süjünbaj Eralievden ajyldaştary «Üç-Emçek ajylynyn atalyşyn sizdin atyñyzğa qotorolu» dep bata surap kelişkende, alardyn sunuşun aqsaqalybyz çetke qaqqan (demek, Nurakedej aç közdük qylğan emes).
Ajtmaqçy, Talasqa Suusamyrdan ary Ötmök aşuusu arqyluu tüşköndö özüm kübö boldum: kee bir ajyldar «Balançaev atyndağy ajyl» dep atalyp qalyptyr, tim ele közgö öön uçurajt eken.
Al kişilerge salyştyrmaluu zalqar aqyn Bajdylda Sarnoğoevdi müldö qyrğyz bilet, biroq aligiçe Talasta B.Sarnoğoev atyndağy çoloq köçö da coq.
Şaarlardy cana qyştaqtardy myndan ary tirüü kişinin atynan qojuu syjaqtuu «sasyq tumoolordon» abajlajly.
«Manas» dastanyn köönörgüs muras qatary ansyz da saqtap kelgenbiz, myndan ary dağy saqtap qala alabyz.
Reformaçyl idejasy «tügöngöndör» eptep cumuşu coqto üjdögü qazan-ajaqty ordunan cyldyrymyş etip, qyrğyzdyn eski toponimin özgörtölü dej berişet oqşojt, çağymda...
BIŞKEK ŞAARYNYN ATALYŞYNA, TUUNUN TÜSÜNÖ, GIMNDIN SÖZÜNÖ, GERBDIN CASALĞASYNA, «CAJSAÑÇYLARĞA» OQŞOP MANASÇYLARDYN RUHUNA TIJIŞPEJ, ANDAN KÖRÖ BAŞQA REALDUU IŞTER MENEN ALEKTENELIK, URMATTUU ZAMANDAŞTAR!
(Andan ary 1072-1077-cc. qarahandyq ortoq bababyz Mahmud Qaşğari Barsqani çijgen düjnö qartasynyn sürötün cajğaştyrdyq. Bul originalduu qartada Cerdin çordonunda Ysyq-Köl kölü, Balasağyn, Barsqan, Qoçqor-Başy syjaqtuu teñir-tooluq şaarlar, Atacurtubuzdağy too qyrqalary cajğaştyrylğan. Teñir-Toonun bul too qyrqalary Mahmud Qaşğari Barsqani tüzgön qartada özgöçö realisttik yqmada çijilgendigin uçurunda geoğraf, taryhyj geoğrafija izildööçüsü Sadybaqas Ömürzaqov basa belgilegen bolçu).
Bul çaqan caryjamdy «Köönö doorlordon berki köptögön cer-suu atalyştary bizdin doorğo çejin saqtalyp cetti. Myndan ary da alardy urpaqtar üçün köz qaregindej saqtaşybyz abzel» degen süjlöm menen ajaqtağan elem.
Andan kijin da bul tuurasynda qyzuu talquu eki bağytta cürdü.
Bir bağyty – calpy ele taryhyj toponimderdi kişi ysymdary menen almaştyruuğa çek qojuu talabyna bajlanyştuu bolso, ekinçi bağyty «Bişkek» toponiminin kelip çyğyşyna arnaldy.
Bul talquulardy oqurmandar özdörü dele öz aldynça oquj alyşat.
Andağy ajrym ğana qarama-qarşy pikirlerdi örnök qylyp sunuş qyla ketejin:
Razaq Sajdilqanov:
Andan kijin da bul tuurasynda qyzuu talquu eki bağytta sürdü.
Bir bağyty – salpy ele taryhyj toponimderdi kişi ysymdary menen almaştyruuğa çek qojuu talabyna bajlanyştuu bolso, ekinçi bağyty «Bişkek» toponiminin kelip çyğyşyna arnaldy.
Bul talquulardy oqurmandar özdörü dele öz aldynça oquj alyşat.
Andağy ajrym ğana qarama-qarşy pikirlerdi örnök qylyp sunuş qyla ketejin:
«Baş qalaabyzdyn atalyşynyn baştapqy abaly Pişpekpi, Pişkekpi ce Bişkek bolğonbu, çynyğy etimologijasynyn qandaj ekeni - belgilüü taryhçylarybyzdyn qajçy pikirlerinen dele körünüp turğandaj - taqtala turğan masele. Çüj öröönündögü Toqmoq, Soquluq, Qara-Balta degen toponimderge qarasaq, baş qalaabyzdyn aty dele qymyz byşqan caraqtyn aty bolğon bişkek sözünön alynğan askerdik toponim boluşu toluq yqtymal.
Qandaj bolğondo da, al at - azyrqy borbor şaarybyz cajğaşqan cerdin taryhyj aty. Taryhta qandaj ğana ençilüü at bolbosun, cöndön cön qojula berbejt. Anyn törkünündö taryhyj, sajasij, sosialdyq sebepter catat. Başqaça ajtqanda, oşol cerdin cana oşol cerde caşağan eldin taryhy menen tağdyry qamtylğan.
Andyqtan cer-suu attaryn qol cooluqtaj almaştyra bergen tuura emes, taryhqa casalğan qyjanattyq bolup sanalat.
Ajryqça Manas aty baş qalaanyn atyn alyp cürgöngö muqtac emes. «Manas» eposu, anyn baş qaarmanynyn ysymy, açuu ajtsaq, qyrğyz coğolup ketse da caşajt. Antkeni «Manas» azyr calğyz ele any caratqan qyrğyzdyn ençisi emes, bütkül adamzattyn ruhij köönörbös murasy bolup eseptelet.
Oşonduqtan borbor şaarybyzdyn atyn özgörtüü tuuraluu söz qyluunun eç qandaj qaceti coq. Bir ğana masele - surağandarğa ar qajsyny ajta berbeş üçün baş qalaabyzdyn atynyn etimologijasyn taq izildep, anyqtap qojuşubuz kerek».
Zairbek Mamataliev:
«Taryhyj atalyştağy toponimderdi özgörtüünün qaceti čoq! Eñ tuura oj menen bölüşkönsüz! Cer-suulardyn atalyşy tabigyj bolğonu durus! Al emi Nurakenin Astanany öz aty menen atalyşyna qarşy bolboğonduğu ce öz ysymyn berüügö maqul bolğonduğu, bul aç közdük! Şaarybyzğa adamdyn atyn qojuuğa ce qoşumça ysym sunuştooğo qarşymyn! Taryh baaryn öz orduna qojot!»
Canybek Canyzaq:
«...Yjsa Teñiroviç atyndağy şaardy körböpmün-uqpapmyn.
«Qudaj» degen da şaar coq.
«Buddabek» degen da şaardy bilbejt ekem.
Manas -
Özünö cetiştüü yjyq,
Özünö cetiştüü bijik.
«Bişkek» toponimi baatyrdyn atynan degendi men başynan qabyl alğan emesmin.
✔ Qarabalta,
✔ Soquluq,
✔ Bişkek,
✔ Toqmoq...
Tupojğo dele qaşqajta körünüp turu.
Biroq taq uşul atalym tee tüp qyrğyzdan beri qulaqqa siñip, canybyzğa kirip, şaarybyzdyn körkün açyp, al tügül basqyn orustar tili kelbese da oqşoşturğan eken, egemen başynda baştapqy atyna keltirip aldyq, çejrek qylym qalqybyzğa keñiri cana adep baştalğandan ele birotolo siñip ketti, sebebi tilibizge cat «Frunze» poronzolonup, purunzalanyp degele soqur içegidej bolup taptaqyr ajlany ketirip kelgen, bilseñ kerek.
Tijişpejli».
Danijar Öskönbaev:
«Uşul, at dürbögöndö, eşek qoşo dürböjt bolboj ele qojso...
Çatqaldyn «Çapçyma» aşuusunda bir tyñçyqma bir az çoqusun sürdürüp, colun tegizdegen bolup anan atasynyn esteligin qojup, Birdeme Birdemeev atyndağy «Çapçyma» aşuusu qylyp salğan.
El anyn kim ekenin dele bilbejt. Dağy dele Çapçyma dep cüröt. Çoñdordu oozun bir az majlasa, atasynyn görün dele başqanyn aty menen atap sala beret».
Orozobek Tügölbaev:
«Bişkek Bişkek bojdon qalat! Eç kimge, eç qaçan özgörttürböjbüz!
Biz demoqratijaluu, erkin ölködö caşajbyz!»
Edilbek Moldoev:
«Qyrğyzym cer, ajyl, şaarlarğa atty qojğon cerler kijinçereek «ujattuu» söröjlör menen özgörüp ketken. Darhan, Çyçqan attuu ajyldardyn biri Ceñiş bolup qaldy. Al ajylda caşağan soğuştun veterany Masköögö çejin qat cazyp atyp Ceñiş atyna qotortqon.
Menin ajylym Keñeş dep atalat, ilgerki aty Qara-Buluñ.
«Bişkek» degen mümkün qymyz byşqan aspaptandyr, biroq solto uruusunun Bişkek tuqumunun bir bölügü boluşu mümkün, alar Soquluq, Aqsuu öröönündö caşaşat.
Qandaj bolğondo da, nuqura qyrğyz eli ilgerteden qojğon atty saqtap qalsaq, elibiz da, ceribiz da turuqtuu bolot. Çek aradağy çyr-çataqtarda taryhta cazylğan cerdin aty menen dañazalap alsaq bolot.
Kelgen elder tiline ep kelgendej süjlöp, atap kelişken. Qytaj cazmalarynda qyrğyzdy ar qandaj ataşqan, any cazma bojunça oquluşu ğjanğun, ağa tajanyp ğjanğun eli qyrğyz emes dep burmalap atyşat. Biroq qytaj oqumuştulary oşol cazmalarğa tajanyp, Qyrğyz qağanaty bizdin doorğo çejin... bolğon dep tastyqtady...»
Ajgül Bakeeva:
«Frunze şaarynyn atalyşyn Bişkek dep özgörtüüdö «Bişkek şamy» gezitinde uzaq talquu bolğon, 1990-cyldary. Oşondo köptögön pikirler ajtylyp, aqyry Bişkek şaaryna toqtoşqon».
«Bişkek» toponiminin kelip çyğyşy tuuraluu talquuğa cem taştağan maqalalardyn birin Bişkek ğumanitardyq universitetinin qafedra başçysy, professor Döölötbek Bekiş uulu Saparaliev 2018-cyly çyn qurandyn (apreldin) 30'unda "BBC Qyrğyz" qyzmatynyn internet-barağynda caryjalağan.
Anda myndajça da saptar bar:
«1878-cyly 29-aprelde Rossija imperijasynyn Ceti-Suu oblastynyn Toqmoq uezdinin borboru Pişpek ajylyna qotorulğan. Oşondon beri bul cer şaar statusuna ee bolup, taryhqa qyzyqqan adamdar «Pişpek» degen atalyşqa tüşündürüü izdeşken. Myndaj atalyş deginkisi orustardyn burmalap «Bişkekti» özgörtköndügü ekenin 1876-cyly ele bizdin qyrğyz ajmağynda bolup ketken orus arheoloğu N.N. Pantusov belgilegen. Anyn bul eskertüüsünün tuuralyğyn Qazaqstan Respublikasynyn Borborduq Mamlekettik arhivinen tabylğan arhivdik doqumentter da kübölöp turat. Alsaq, orus askeri - esaul Abaqumov sibirlik qyrğyzdardyn naçalnigi general-major Vişnevskijge cibergen 1847-cyldyn 12-nojabryndağy raportunda «taşkenttik» qorğon (çep) Bişkekke baarynan caqyn köçüp cürgön Canğaraç (Eşqoco uulu - 1792-1864-cc. caşağan qyrğyzdyn solto uruusunan) manap tuurasynda bildirgen. Körünüp turğandaj, alğaç orus askerleri XIX qylymdyn orto çeninde ele Bişkek degen cerdin atyn (toponim) deerlik taq ataj alyşqan.
Ala-Too ajmağynyn başqaruuçusu, orus asker qol başçysy Ğ.A.Qolpaqovskijge qyrğyz cetekçileri tarabynan 1861-1863-cyldar aralyğynda ciberilgen arab şrifinde cazylğan üç qattardyn tüp nusqalarynda bul toponim-qorğondun aty tömönküdöj berilgen: Bişqaq, Pişkek cana Fişqaq.
1937-cyly Tokio şaarynda caryq körgön «Da Cin Sjuanczun Çenhuandi şilu» - «Uluu Cindin Sjuanczun Çenhuandinin başqaruu cylnaamasy» attuu qytaj kitebinin 131 baptyn 16-17 betteri cana 137 baptyn 6 betterinde Cin imperatoru Minşindin qazaq sultany Ablaj Adildin uulu menen 1827-cyldyn ajağynan 1828-cyldyn ijun ajy mezgilindegi qat alyşuu doqumentterinde buruttardyn (qyrğyzdardyn) cerinde qurulup catqan «Pisygeke» attuu qorğon (krepost) beş iret eskertilet. Qazahstandyq oqumuştuu qytaj taanuuçu sinoloğ-qotormoçu Q.Hafizova al toponimdin cazylyşyn orus tilinde «Bişkek» dep bergen. Bir az murdaraaq, uşul ele toponim, oşol ele qytaj bulaqtarynan qyrğyzstandyq sinoloğ N.Madejuev tarabynan coğorqudaj qotorulup ilimij çöjrögö maalymdalğan boluuçu.
Al emi 1870-cyldarda cazylğan orto azialyq ortoq türk (özbek) tilindegi «Tarih-i Şahruhi» - «Şahruhtun taryhy» attuu cyjnaqtyn avtoru moldo Nijjaz Hoqandi bul toponimdin atyn «Pişkek» dep beret. Demek, Coğoruda körsötülgöndördün negizinde bul cerdin atalyşy HIH qylymdyn başynan ortosuna çejin «Bişkek» bolğonduğu anyq desek talaşsyz....»
Döölöt Saparaliev andan ary ojun ulantyp, «bişkek» sözü eski doordoğu farsy tilindegi terminge baryp taqalat degen pikirin basa belgilejt:
«...Menin ojumça, «Bişkek» toponiminin negizin bajyrqy qyrğyz ce pers söz ajqaşy - pişquh tüzöt. Al tömönkü sözdördün qombinasijasy boluşu yqtymal.:
1. Piş - pers tilinen qotorğondo (orus tilinde - перед, передняя часть) qyrğyzça aldy aldyñqy bölük degen maanini beret. 2. Piş - bajrqy türk sözü - başqaruuçu, ökümdar (orus tilinde - повелитель, князь) ekendigi da qyzyğuunu caratat. Mynda dele, uluuluq, yjyqtyq maani bar da. 3. Pişani - bajyrqy türk ce pers sözü - birinçi variantta - mañdaj, çeke (orus tilinde - лоб), ekinçisi - baqyt (orus tilinde - счастье). Ajta ketçü nerse, belgilüü türkoloğ V.Radlov uşul ele sözdü qara qyrğyzdarğa taandyq dep belgilöö menen beşene degen türün orusça «прекрасный» dep qotorup bergen. Azyrqy qyrğyzça-orusça sözdüktün tüzüüçüsü Q. Judahin any beşenelüü - sçastlivyj, prinosjaşij sçastje dep qotorğon eken. Anyn tağyraaq maanisi qyrğyz tilinde baqtyluu, qut berüüçü ce yjyq degendi beret. 4. Quh - bajyrqy türk ce pers sözü - too dep qotorulat...
Uşundan ulam, pişquh - baqyt ce yjyq toosu degen tüşünük türk, anyn içinde qyrğyz cana özbek tilderine kirgen toponimdin maanisin tağyraaq çağyldyrat dep ojlojmun...
Cyjyntyqtap ajtqanda, QR borbor şaarynyn atalyşy adamdyn ysymy emes, uşul Borbor Azija ajmaqtaryndağy, özgöçö köçmön elderdin şaarlarğa berilüüçü tradisijasyna ylajyqtalyp qojulğan atalyşy - «Bişkek» - «Yjyq Too» ekeninen kümön sanabaşybyz kerek. Bul Bişkek şaarynyn tumary ce simvolu bolup bügünkü kündö bizge belgilüü «Bajtiktin boz böltögü» ekendiginen qabar berip, nuqura maanisi baqyt alyp kelüüçü quttuu yjyq too ekenin taq bilip, elibizge cana kelgen qonoqtorğo da kötörüñkü paanajda, syjmyqtanuu menen ajta cürüşübüz kerek ekenin unutpajly».
Döölötbek Saparalievdin maqalasyn saal uzunuraaq bergenibiz – anyn avtorduq ojun toluğuraaq tüşünüügö mümkündük caratuu maqsatynda boldu. Albette, bul maqalany oqurman özü coğorudağy şiltemege tajanyp, toluğuraaq oquj alat.
Çynynda da, D.B.Saparaliev köp iş atqarğandyğy körünüp turat.
Oşoğo qarabastan, biz bul taryhçy ağajybyzğa bir qatar qajaşa pikirleribizdi bildirdik.
Başqy cüjöölörübüzdün biri – qyrğyzdyn «bişkek» sözün cerip, farsy uñğusundağy sözdü izdöö dalaalatyna maqul emestigibiz boldu.
Bütkül Azijadağy «quh» (farsyça «too») sözün qubalap tizmelep berüügö qarşy emespiz, biroq «Konkrettüü «bişkek» degen qyrğyz sözü emne üçün cer-suu atalyşyna negiz bolboşu kerek?» degen suroonu da cadybyzdan çyğarbaşybyz abzel.
Tilçi, adabjatçy, sözdükqçü cana qotormoçu Taalajbek Abdiev myndajça pikirin bildiret:
«...professor D.Saparalievdin oju bojunça, Bişkektin aty pers tilindegi piş «aldy, aldyӊqy bölük» cana quh «too» degen sözdördün ajqaşynan turup, «quttuu too» degen maanini bildiret...
Biroq bul pikir da tildik cağynan aqsajt. Birinçiden, eger bul toponimdin quramynda quh «too» degen pers sözü çyn ele bar bolso, anda al «kek» emes, Alajquu (< Alaj+quh) degen toponimdegidej «quu» bolup özgörüp, «Bişquu» bolup qalyş kerek ele. Ekinçiden, «baqtyluu» degen maani, avtor özü belgilegendej, piş degen sözgö emes, anyn tuundusu bolğon pişani «beşene» degen sözgö taandyq. Andaj bolğondo, «baqtyluu too» degen maanini tujunduruş üçün «pişquh» emes, «pişani quh» dep ajtyş kerek bolot. Bul bolso, körünüp turğandaj, Bişkek degenge degele qooşpojt.
Körünüp turğandaj, coğorudağy bocomoldor ynanymduu emes, antkeni taryhyj, tildik, etnoğrafijalyq dalilder az ce coqqo ese. Uşundan ulam borbor şaarybyzdyn aty muruntan ajtylyp kelgendej, çyn ele qymyz byşqan bişkek menen bajlanyştuu bolup cürbösün degen oj tuulat.
... Albette, bul attyn qaçan qojulğandyğyn taq ajta albajbyz, biroq Qoqon handyğy bul cerge çep salğandan qança qylym murun ele bul cerdin Bişkek dep atalyp cürgöndügü şeksiz. Buğa D.Saparaliev keltirgen taryhyj maalymattar da dalil bolo alat».
Taalajbek Abdiev «Bişkek» toponimin orto qylymdardağy tarsalar (nestorijçi hristiandar) qaltyrğan mürzö taştardy «bişkek taş» dep atoodon ulam caralğan ğo degen da coromolun keltirgen.
Emi Internettegi talquu maalyndağy başqa ojlorğo da qajrylalyq.
T.Çorotegin:
«Bişkektin kümbözü cönündögü maalymatty da unutpajlyq. Atalyş cön ğana abstraqttuu tüşünük (qymyz byşqyç ce T.Abdiev ajtqandaj «molo taş») bolğondo kümböz qurulmaq emes. Azyrqy şaardyq meçittin (murdağy «Ysyq-Köl» kinoteatrynyn) çyğyş yptasyndağy bul kümböz ateisttik doordo birotolo buzulğan. Kümböz ajtyluu Bişkek çebine caqyn salynğan (taqtap ajtqanda, 1825-cyly qoqonduq çep uşul kümbözdün tündük-batyşyna caqyn qurulğan). Murda da uşul cajğa caqyn oturuqtaşqan qyştaq (cataq ajyl) bolğon dep coromol qylabyz.
Ulamyş bojunça çep qurulğan cerde kerbender menen colooçular üzülbögön coldun bojundağy döñsöögö solto uruusunun çyğaan colbaşçysy Cooçalyştyn urpaqtarynyn biri Bişkek baatyrdyn söögü qojulup, töbösü bijik zañğyrağan kümböz turğuzulğan. Adegende al Bişkektin kümbözü, bejiti delçü, kijinçereek kümböz cajğaşqan cer Bişkek atalyp ketken. Çüj öröönü kijin Rossijanyn qaramağyna kirgizilgende, orus törölörü öz tiline yñğajlaştyryp, Bişkekti Pişpek dep özgörtüp alyşqan».
D.Saparaliev:
«Pişbek Atanyn kümbözün qykemder (sovettik doordo) emes, murun ele buzulğan. 1876 cyly N Pantusov mintip cazğan «...киргиз был похоронен на верхушке холма, из которого потом кокандцы устроили крепость, вырезав стены грунта, крепность с поселениями стоить лет 50». Biroq buğa da işenip bolbojt, musulmançylyqty bekem tutqan qoqonduq tuuğandarybyz andaj aqaratqa bara da alyşpajt ele! Al emi 1893-cyly Pişpekte bolğon çyğyş taanuuçu, aalym V. Bartold mintet «Около самого Пишпека, несколько восточнее его, есть о с т а т к и укрепления новейшего типа ПИШПЕК-АТА» . Kebetesi rossijalyq askerler Pişkek çebin eki colu (1860-1862 - cc.) soğuş araketteri menen alğan mezgilde cana any atajlap coq qylyşqan uçurda Pişbek Atanyn qorğonu da buzulğan syjaqtanat! Demek, sovettik ateisterge cön cerden aqarat qyla berbesek aqyjqattuu bolot!»
T.Çorotegin:
«Taalaybek Abdiev inim Alajquu atalyşy Alaj+quh sözünön dep coromoldojt. Anda Alaj-Küü boluşu kerek ele (Q emes, K arqyluu). Qyrğyzda «qoo» (qoo) degen oronim (tooluu caj atalyşy) da bar emespi. Al atalyşty emnege cerip, sözsüz ele parsydan uñğu izdejbiz? Dağy eskertsem, parsyça کوه quh sözü cumşaq q arqyluu ajtylat. Qoo sözü qatqalañ Q menen ketet. Ketmen-Töbödö da Çoñ-Qoo ceri bar, any tuura emes «Çoñqo» dep qysqartyp cazyp cürüşöt. Qooluu cer degen da tüşünük bar emespi».
Coldoş Turdubaev:
«Men Döölötbek ağajdy syjlajm, biroq uşul toponimdi çeçmelegende cañylyşyp qalğany körünüp turat.
Birinçiden, «Peşoni» sözünün ötmö maanisi köbünçö «cazmyş», «tağdyr» degenge caqyn bolot (qyrğyzça «beşene» /dialektilik «peşene» degen sözdükü dele uşundaj):
peşonJ - 1. лоб, чело; ~и кушода открытый лоб; 2. пер. судьба, доля; шӯри ~ несчастный; қисмати ~ судьба; участь; доля; ~ дархам кашидан а ) хмуриться; дуться; б) выражать неудовольствие; проявлять недовольство; дар ~аш навишта
«Peşoni» sözü «yjyq» maanisinde qoldonulbajt, bul tüşünüktü taqyr başqa sözdör tujundurat:
священный
(священ, -на, -но) 1. рел. muqaddas; Священное писание Qalomi hudo (Tavrot, Incil, Zabur va ğ) 2. перен. (чтимый, дорогой) олӣ, муқаддас; священный долг vazifai muqaddas; священные рубежи Родины sarhadhoi muqaddasi Vatan 3. aziz, nacib; священные воспоминания хотираҳои азиз; священное чувство ehsosi nacib
«Baqyt» tüşünügü da başqa sözdör menen tujuntulat:
счастье
s 1. baht, saodat, ikbol, sa'd; семейное счастье saodati oila; испытать счастье bahtjor (hursand) şudan 2. qomjobj, baror; счастье в работе barori qor; попытать счастья bahtro ozmudan; пожелать счастья qomjobj (muvaffaqijat) talabidan 3. прост. tole', nasib; всякому своё счастье ba har qas nasibi hudaş 4. в знач. сказ. разг. hajrijat, hub şud; счастье, что он был дома hajrijat ki vaj dar hona budaast к счастью, на счастье б знач. вводн. сл. huşbahtona, ba omadi qor, ba tolei qase; к счастью для меня ba toleam; на чьё-л. счастье ba bahti qase, ba tolei qase; ~с моё, что... hajrijat ki man ...
«Baqtyluu» - «huşbaht»
Ekinçiden, farside «peşquh» ce «pişquh» degen söz coq, toonun etegi degen tüşünük «poi quh» bolup qotorulat.
«Peş» degendin maanileri:
1. перед, передняя часть чего-л.; ~и курта перед платья; 2. передний; ду пои ~ две передние лапы (у животных); 3. предшествующий, прошлый; прежний; солҳои ~ а)прошедшие годы; прошлое; б) в прошлые годы; в прошлом; 4. вперёд; впереди; душ-вориҳо ҳоло д
peş (надстрочный знак, обозначающий краткий гласный у)
Toq eterin ajtqanda, «Bişkektin» etimologijasyna bul variant taqyr tuura kelbejt».
Temirbek Alymbekov:
«Bişkek-baatyrdyn ele aty... Tegin cerinen orustar murda tiline ylajyqtap Pişpek dep ajtyşçu emes... Cergiliktüü el qandaj atasa, oşondon kelip çyqqan. Demek tegin cerinen emes. Anan qalsa bul söz bajyrqy türk tilinen, parsy tilinen c.b. tilderden kirgen degenderge tajanyşat oqumuştuular. Alardy uğup otursañ degele qyrğyzdyn töl sözü coq, büt ele syrttan kelgendej. Balkim qyrğyz tilinen alarğa kirip cürbösün?
...Bişkek birinçiden baatyrybyzdyn aty dep cüröbüz. Ekinçi maanisi - bişkek... Qymyz byşabyz... Qyrğyzdyn qylymdardan kelatqan bişkegi oñoj bujumbu? Myna Qara-Balta, Toqmoq, Soquluq dejbiz... Baary ele qyrğyzdyn turmuşunan alynğan. Ajtor Bişkegibiz qandajynan alsaq da caraşyp turat... Qymyz cyttanyp turat... Aqyrynda tamaşasyz ajtsam oqumuştuularybyzdyn coğorqu ajtqandarynyn baary gipoteza - bocomol. Ilimge al da kerek... Tytyşa bergile... A men yrdağym kelip turat: Bişkegim.. Bişkegim, borborum sen!
...Myna, Qyjas cazyptyr: Pişpek uezdi, anyn borboru Pişpek şaary da kelginder tarabynan tuura emes cazylyp kelgenin oşol kezdegi belgilüü çyğyş taanuuçu Pantusov da mojnuna alyp, 1876-cyly 8-ijulda «Turkestanskie vedomosti» gezitine: Pişpek cajğaşqan cerde myndan 100 cyl murda Bişkek attuu qandajdyr bir qyrğyz baatyrynyn söögü qojulğan eken. Oşondon ulam anyn atynan şaar atalyp, kijin «Pişkek» dep buzulup ajtylyp qalğan. Qyrğyzdyn söögü döñsöögö qojulup, kijinçereek qoqonduqtar kümbözdü cer menen tegizdep salyşyp, al cerge çep qurduruptur», – dep cazyp qaltyrğan. Demek, Bişkek baatyrdyn atyn alyp cürgön şaar da köp cyl boju kelginder tarabynan Pişpek bolup, tuura emes cazylyp kelgen».
Calalidin Ceenbaj:
«Tynçtyq cana Coldoş, myna bul saptar taryhyj cana farsi caatynan qançalyq negizde dep ojlojsunar?
Х.Сабохи: Вперед, в прошлое! Туранские заметки. Часть 1-я (полемика)
Первая. В нашем регионе, т.е. на юге Казахстана, в Киргизии, Узбекистане, Туркмении, Таджикистане и в Уйгуристане (по – согдийски: Chinonjiyon, по – китайски: Синцизйон) не было и не существует города с харлухским или агузским, т.е. тюркским названием, который бы имел максимум 600-летнюю историю. Конечно, при этом не будем учитывать измененные до неузнаваемости названия на языке наших друзей. Привожу всего четыре примера: Nughus, Бишкек, Quqon, Ашгапат ( о других примерах скажем в последующих частях данных заметок, при необходимости):
...Пешпайк (дословно с согдийского: первая весть; в переносном: передовой, прифронтовой форпост. В 6 – 10 вв. форпост на границе с территорией кочевания харлухов) – название крепости, которая была реконструирована в эпоху Саманидов; последний раз ее ремонтировали при Какандском ханстве; (полистайте «Таърихи Абулхайрхони»).
Бишкек (в устах Процесс превращения (с 16 века) – Пишпик харлухов и киргизов с превращением слова «Пеш» в «Биш» (пять) и пайк (пейк) в пик, пек и кек!)».
T.Çorotegin:
«Calalidin, parsy tildüülördö dele folq-historige berilgen avtorlor köp. Bul - Parağvajdy Baraqbaj negizdegen degendej ele apyrtma kep.
Özgön – Uzkend – eldik etimologijada «özübüzdün şaar» dep 10 qylym murda çeçmelengen. Ağa doordoş Atbaş, Barsqan, Toñ, Qoçqor-Başy, Talas (Taraz), Beş-Balyq, Balasağyn syjaqtuu türk elderinin şaarlary bolğon. 11 qylym murda (b.a. 600 cyldan alda qança erte). Kee bir tacik ulutçuldary «Borbor Azijada iran tildüülör ğana şaar qurğan» dep tekeberlene cazyp cürüşöt. Alarğa avtomattyq türdö işenip, alardy eerçüü – «tigi düjnödön Cajsañ baqşy Majram Sarmaldaqova arqyluu ötö taq signal berip catat» degenge işenüügö tete.
Calalidin dosum, tacikterde da folq-histori öküldörü köp. Alar baaryn iran tildüü qylyp körsötö beret. Usundardy, saqtyn baaryn parsy qylyp bajandaj berişet. Maselen, Şincañ (Синьцзян) - 1760-cc. kijin ğana çyqqan hanzu termini («Cañy çek» dep tujuntulat). Çinanckes sözü menen Sinczjandyn eç alaqasy coq».
Qyjas Moldoqasymov:
«Bişkek, Pişpek atalyşynda, degi ele Çüj öröönündögü atalyştarğa persi tilin aralaştyruu tuura emes».
Nurcan Osmonova:
«1920-c. başynan beri el arasynan cyjnalyp, qol cazma türündö saqtalyp turğan folqlor maalymattary bar, oşonun içinen dağy caqşylap izdep körüş kerek. Arijne, qança qol cazmany közdön ötkörüp kele catam, solto elinin ulamyş, sancyralarynan Bişkek tuuraluu köp tarağan oozeki söz ançejin közümö çalyna elek. Solto, Soltonun uuldary, Cajyl baatyr, Cooçalyş c. b. erdikteri tuuraluu ötö arbyn, deerlik ar bir çüjlük ajtyp bere alğan, a Bişkek cönündö maalymat el esinde ança saqtalbağan, el oozunda köp cajylbağan...»
Tabyldy Akerov:
«Urmattuu dostor! Ötö sonun talquu bolup catat. Menimçe, bul cerde D. Saparaliev ağajdyn da versijasynyn özünçö çyndyğy bar. Any da esten çyğaryp saluu bolbos. Qyjazy, eki versija teñ tuura boluşu mümkün. Sebebi, adep cerdin aty boluşu mümkün. Biroq, kijinçireek al cañy versijalarda da adam aty qatary taanylyp ketişi mümkün. Bişkek şaary bajyrqy Tarsakent şaarynyn ordunda turat. Bul şaar hristiandardyn (tarsa hristian) şaary bolğon. Bul şaarda Boz böltöktün aldynda bolğon.
Demek, soodagerler bul şaardy Peşpajq (piş pek ce pişkek) - mañdaj aldyndağy ce mandajdağy şaar dep ataşy toluq mümkün. Biroq, bul söz kijinçireek türk uruularynyn tiline yñğajlaştyrylyp Bişkek dep atalyp ketişi mümkün. Sebebi, legendalardyn ar qajsy versijalarynda qadimki bişkek cönündö ajtylat da, oşol ele uçurda Bişkek degen baatyrdyn ysmy eskerilet.
Boz böltök degen sözdün Aqsydağy Boz pijek (Boz böltöktöj döbönün aty) menen oqşoş qarasa bolot. Boz pijek coğoruda Jalalidin Jaenbai sunuştağan (Peşpajq) versijağa ötö caqyn. Balkim, boz böltök menen Boz pijek attary peşpajqtan kelip çyğyp cürbösün? Bul eki atalyştyn maanisi bir ekenin cana bişkek atalyşyna bajlanyştuu boluşu mümkün dep men murda cazdym ele.
... Bişkek çebi üç qvartaldan turğan: Bişkek, Qonoq, Tököldöş. Üçöö teñ saruu uruusuna bajlanyştuu attar. Myndan Bişkek ele solto menen bajlanyştuu. Qonoq degen ajyl Soquluq rajonunda da bar. Bir qabarda Bişkek dyjqan dep berilip, aqsylyq saruulardan bolup cüröt. Al Boz piek caqtağy saruulardan bolğon. Saruu ajyly Ysyq-Köldö da bar. Ilimde saruulardy (qyrğyz uruularynyn içinen) Altaj menen bajlanyştyryşat. Coğorudağy saruular menen bajlanyşta atalyştardyn baary Qonoq bijdin uçurunda Çüj öröönünö keñiri taraşy toluq yqtymal. Qyjazy, Boz piek, Boz böltök atalyştary da saruu solto uruulary menen bajlanyşta pajda bolğon».
Almas Turdumamatov:
«Bişkek atalyşynyn kelip çyğyşy Qara-Balta, Toqmoq atalyştary menen birgelikte qaralyşy kerek ğo».
«...Albette, Doolot Saparaliev synduu qyrğyz taryhynyn qajmağyn qalpyğan döö-şaalarğa qajaşa ajta turğan aqym coq. Tek ğana qyrğyz-altaj alaqasy tuurasynda oqup-taanyş bolğon maalymatty qystara ketkim keldi. Birinçiden: Doolot Saparalievdin: «Aqyrqy köz qaraştyn avtorloru ojrottor - monğol tegindegi bötön eldin öküldörü bolğonduğun cana Çüj öröönünün çeginde kelgin qalq qatary bir az ubaqyt, bolcol menen 30-40 cyl ğana caşaşqandyğyn köñüldön çyğaryp qojuşqandaj. Oşonduqtan bötön tildüü, çet eldik duşman qatary bul ajmaqtağy ezelteden cajğaşqan cana saqtalyp kelgen türk tilindegi qalqtyn cerlerinin atalyşyn qajradan özgörtüp at qojuğa arakettenişkeni çyndyqqa caqyndaşpajt» degen pikirine qarşy monğol tilinen kelgen: «Dolon» (ceti), «Naryn» (nerin – taza, naq, tunuq), «Cumğal» (cum – ters; ğol – aqqan suu), Dörbölcün (tört taraby tegiz cajyq curt) toponimderin eske salsaq.
Ekinçiden, Sağaly Sydyqovdun «calğyz too» ce «Cetim-Too» atalyşyn misalğa alğandyğy tegin cerden emes. Altaj toponimdik ulamyştarynyn içinde «Beşpek» cerinin (qyrğyzça böltök döñdün) caralyşy cönündö qattalğan. «Beşpek» too böltögü Sartaqpajdyn caasynyn oğu tijgen toodon... pajda bolğon: «Когда стрела ударилась [в гору], отлетевшая от разрыва [горы] земля скучилась на правом берегу реки Чамал. Эта скученная земля небольшой хребет образовала, алтайцы его «Бешпек» назвали» [НЕСКАЗОЧНАЯ ПРОЗА АЛТАЙЦЕВ. Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока . – Новосибирск: Наука, 2011. Т. 30. – С. 239]. Altajda myndan başqa «QARAQOL», «ÇÜJ», «BOOM» degen cerler bar ekendigin da ajtsa ketsek aşyqsa bolbos. Altaj ulamyştarynan bizdin sjucetterge oqşoş el añyzdary da coq emes. Misaly, «Abyjym Boom» ulamyşy qyrğyzdyn «Qyzart» tuuraluu ulamyşyn tañ qalarlyqtaj qajtalajt. Anda dağy cibek qymqap kijip colğo attanğan qyz aşuuda toñup qalyp, ton kijgen qyz üjünö aman qajtat. Myndaj misaldardy bajma-baj keltirüügö bolot.
Ajtajyn degenim, ezelki doordo türk-monğol uruulary, azyrqydaj mamlekettik çek arasyz köçüp-qonup, cortuuldap, curt qotorup cürgön emespi. Caqynda ele düjnölük cele baraqçalarynyn birinen Pamir qyrğyzynyn bir bölügü «tüp zilibiz Tubadanbyz» degenin oqudum. Qantse da Altaj gipotezasyn çetke qağuuğa bolbos. Arijne oşol ele maalda qyrğyz, altaj tilinde «Cetim-Too» tüşünügün bergen «bişkek» sözünün tüp maanisin (etimologijasyn) çeçmelöö maselesi dağy dele açyq bojdon qala beret degen ojdomun».
«Bişkek – azyrqy tilibizde aqtiv qoldonulğan ele bujum. Qymyzdy caqşy byşpasa, açuu bolup çanyryp qalat. Türkçödö da ajrandy byşyp, maj bölüp aluu üçün oşol ele bujum qoldonulat. Aty «bişek».
Eki tilde da «byş» etişinen bişek, bişkek atooçtoru casalğan. Biroq bişkektin byşyp/cançyp salçu cooker quraly degen maanisi da bolso kerek.
Qara balta, soquluq, toqmoq degen çep attaryna qojulğan syjaqtuu ele. Qoqon handyğynyn arhivderinen qarap körsö bolso kerek. Biroq ebepke sebep degendej, abdan qyzuu, pajdaluu talquu boldu, baştağandarğa da, qyzyqtuu, pajdaluu faqtylar menen qyzytqandarğa da rahmat!»
QORUTUNDU
Albette, ilimij-camaattyq talquu ulam qyzyp ulantylyp catat. Ağa «Facebook» arqyluu çek qojuuğa eç mümkün emes. Ilimij cyjyndar da çekit qojo albaşy yqtymal.
Biroq bul syjaqtuu maselelerdi açyq talquu qyluunun özü zaryl nerse.
Beş ğana cağdajğa öz ojumdu qorutundulooçu tüjündör qatary nazar burdurğum keldi:
Birinçiden, sovet doorundağy taryhnaamada Evrazijanyn köp ajmaqtarynyn taryhyn indoevropalyq, anyn içinde farsy tildüü elderdin taryhyna bajlap sypattoo üstömdük qylğan. «Türk elderi Evrazijanyn köp ajmağyna, anyn içinde Edil (Volğa), Ural, Qyrym, Qavqaz, Batyş Borbor Azija ajmaqtaryna b.z. VI qylymdağy Uluu Türk qağanaty negizdelgenden kijin ğana tarqala baştağan» degen tuura emes coromol rasmij üstömdük qylğan.
Anyn ajynan Evropanyn çordonuna çejin barğan türk tildüü hundardyn (alardy «ğun» dep cazyp cüröbüz), Hazar, Bulğar qağanatynyn türk tildüü qalqtarynyn özdörü ele Uluu Türk qağanaty tüzülö elek köönö kezderde ele türk tildüü qalqtar (hun, oğur, bulğar, suvar, c.b.) Çyğyş Evropada bajyrlağanyn tastyqtağandyğyn oqumuştuulardyn köbü eske albaj cürüşçü. Borbor Azijada dele bajyrqy saqtardyn bir bölügü, usundar, hundar, qyrğyzdar syjaqtuu bajyrqy türk tildüü qalqtar bolğonun etibar qylbastan, sovettik etnoğraftar «Borbor Azijadağy saqtardyn bardyğy teñ farsy (iran) tildüü qalqtardan bolğon» degen tükşümölün tañuulaj berişken.
Alardyn ajynan, albette, bizdin ajrym toponimistteribiz da baary-coqtun baaryn farsy tiline taqap tüşündürüşçü. Albette, Çüj öröönü Uluu Cibek colunun tamanynda bolğonduqtan, ar dajym köp uluttuu boldu, biroq cergiliktüü türk qalqtaryn «VI qylymda ce XV qylymdan kijin ğana cer-suu atalyşyn öz ene tilinde caratuuğa daremeti cetken, al emi myndağy şaarlardy calañ farsy tildüülör negizdeşken» dep tüşündürüü dalaalaty azyrqy tapta negizsiz dep çetke qağyluuğa tijiş. Şaar madanijatyn qalyptandyruunu cergiliktüü türk tildüü qalqtar tüzdön-tüz cüzögö aşyrğan. Albette, oşondo ele şaarlarda sirijalyqtar (negizinen, tarsalar), soğduluqtar, hanzular, indijalyqtar, tibettikter syjaqtuu kelginder bolup kelgeni talaşsyz. Myndaj şaar qalqyndağy köp uluttuu körünüştü Qytajdan dele, Irandan, Vizantijadan dele uçuratabyz. (Dal oşondoj ulut aralyq cuuruluşuunun negizinde Qytajda dunğan eli pajda boldu ğo!)
Ekinçiden, «bişkek» sözü türk (qyrğyz) sözü ekendiginde şek coq degen pikirdi myndan ary dele tastyqtaj bermekçimin. Albette, bul aspapty (ce askerdik termindi) tujuntqan sözdön antroponim (kişi aty) caralyp, andan qajra toponim (turğun caj atalyşy) pajda bolğonduğu tuuraluu talaş-tartyş ulantylaarynda şek coq. Oşoğo qarabastan, bul sözdü asmandan alyp «piş pajq» sözünö taqaştyn eç zaryldyğy coq dep sanajm.
Üçünçüdön, şaar atalyşy – taryhyj muras. «Moskva» atalyşyn baltijalyq, slavjan cana finn-uğor tilderine taqap tüşündürüü araketteri bar. «Kelip çyğyşy büdömük eken» dep bul şaar atalyşyn, oşondoj ele «idiş-ajaqqa teñeldi» dep Tatarstandyn borboru «Qazan» şaarynyn atalyşyn çanğan eç kim coq.
Qyrğyzstandyn Coğorqu Keñeşinin «Bişkekti» taryhyj atalyş qatary tandağan 1991-cyldağy çeçimi negizdüü, any coqqo çyğaruunun eç zarylçylyğy coq dep eseptejm.
Törtünçüdön, taryhyj geoğrafijalyq atalyştardyn orduna XX – XXI qylymda caşağan kişinin ysymyn qojuuğa tübölükkö moratorij caryjalaş kerek. Insandyn taryhyj ordu geoğrafijalyq atalyştar menen bekemdelbejt (Lenin, Stalin, Molotov, Sverdlov, Frunze, Qağanoviç, Voroşilov, Ežov, Berija syjaqtuu qançalağan sovettik sajasatçylardyn ysymdary dalaj geoğrafijalyq atalyştarğa, anyn içinde şaar, qyştaq, rajon atalyştaryna berilip, qajra alynyp salynğandyğy XX qylymdağy SSSRdin toponimdik taryhynan belgilüü). Mejli, köçö, muzej, qlub, mektep cana başqa cajlarğa kişi atyn berüü, ajkelderdi turğuzuu ulantylsyn, biroq şaar-qyştaqtardyn köönö atalyştary közdün qaregindej saqtaluuğa tijiş (otorçuluq doordoğu padyşanyn atyna qojulğan Aleksandrovqa, Romanovqa syjaqtuu atalyştar, albette, köönö atalyşqa kirbejt).
Beşinçiden, babalardyn sabağyn cana emgeginin mömösün da unutpastan qadyrloo kerek. Myndan 30 cyldaj ilgeri Prževalsk şaarynyn orduna Qaraqol şaary, Frunze şaarynyn orduna Bişkek şaary degen taryhyj atalyştardyn qajtarylyşy – babalarybyzdyn oşondoğu myqty çeçimi bolğonun azdektep-baalaşybyz cana alardyn çeçimin qorğoşubuz zaryl. (Orusijada da Leninğrad şaarynyn orduna Sankt-Peterburg, Sverdlovsq şaarynyn orduna Ekaterinburğ atalyştary qajtarylğanyn biz, qyrğyzstandyqtar da, maaşyrlana qubattap çyqqan elek).
P.S.
Ar başqa pikir eelerinin ojlorun keñiri qamtuu maqsatynda bul maqala kölömdüü cazylyp qalğandyğyn oqurman tüşünöt ğo dep ümüttönöm. Albette, kimdin pikiri tuura ekenin ajtuu üçün qalqybyz – anyn içinde ilimij qoomçuluq – özü taraza.
Maqalanyn tüpnusqasy: Тарыхтан калган топонимдерди жерибейли