Abajdan qalğan aqyl-muras: 2
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Adattağydaj ele internet düjnösündö sajaqatta cürüp, qazaq elinin uluu uulu Abaj Qunanbaevdin “Qara sözdörünö” coluqtum. Qazaq-qyrğyz bir tuuğan dep beker ajtylbajt da, oquj baştasam, Abaj atabyz qazaqtardy ajtpaj ele qyrğyzdar cönündö ajtyp catqandaj, bolğondo da bir qylym murda caşap ötkön ata-babalarybyzdy emes, azyrqy zamanda ajlanamda körüp-bilip ele cürgön zamandaştarym cönündö ajtyp catqansyjt. Bolğonu ilgeri tört tülük mal cyjnaşsa, ağa azyr ölüü düjnö cyjnoo (qymbat baaluu maşine, qabat-qabat üj, c.b.u.s.) qoşulğandaj.
Negizgisi caşooğo bolğon köz qaraştary, biri-birine qylğan mamileleri oşol ele bojunça. Oşol ele biri-birin körö albağan içi tardyq, qolunda qyzmaty barlarğa qoşomat qyluu, oşol ele bijlik talaş. Uluu adamdyn uluu sözdörü qylymdar boju ölböjt tura. Emese, özüñüzdör oqup körüñüzdör, balkim men cañylyşyp catqandyrmyn, mümkün sizder da özüñüzdörgö, caqyn taanyş-bilişteriñizderdi tabasyzdar. Çyçalabaj, Abaj atabyz özü ajtqandaj keregi bar bolso oqup sabaq alyp, keregi coq bolso taştap salyñyz.
Avtor: Olcobaj Şakir
11. ON BIRINÇI SÖZ
Uşul el emne qylyp ooqat qylyp, emne menen tiriçilik ötközüşöt? Eki nerse menen. Alğaçqysy – uuruluq. Uuru uuruluq menen mal tabam dep cüröt. Mal eesi uurdatqan malyn taap, any ajyby menen tölötüp bajysam dejt. Uluqtar öndürüp berem dep dooçudan alyp, qutqaram dep uurudan alat. Qarapajym adam uuruğa ajğaq bolup bijliktegilerden syjlyq alyp, oşol ele uçurda uurudan arzan mal satyp alyp pajda tapsam dejt. Ekinçisi – buzuqu, aldamçylar, biröönün ojuna kelbegen baleeni ojlop taap, myndaj qylsañ bek bolosuñ, tigintseñ kep bolosuñ, andaj qylsañ köp alasyñ, mintseñ kek alasyñ, myqty atanasyñ dep azğyryp, ooqattaryn aldap aldap cürüşöt.
Eki adamdy uruşturup, birine boluşumuş bolup ooqat tabyşat. Uluqtary “bali-bali” aqyl emes beken dep, biröösün maqtap andan cep, biröösün aldap myndan cejt. Buqaralary, mende mynça tajaq bar, seni qoldop, senin tajağyñdy çabaly dep qajsy köp tölögön partijağa Qudajdan qorqpoj, ujalbaj özün, ajalyn, baldaryn satyp cürüşöt. Uşul uuru menen buzuqular coğolso, qalqqa qandaj ceñil bolor ele. Baj baryna yraazy bolup, kedej coğuna çydap qaniet qylyp caşaşsa, çarbalaryn da oñoşmoq. Emi eldin baary uşul eki buzuq işke aralaşyp cürsö, munu kim oñdojt? Anttyn, şerttin, adaldyqtyn, ujattyn birotolo ketkeni uşulbu? Uurunu da tyjsa bolor, biroq uşu buzuqunun tiline kirgen bajlardy kim tyja alat?
12. ON EKINÇI SÖZ
Kimdir-biröö caqşydyr, camandyr şariat colun oqutup cürsö, any tyjuuğa oozubuz barbas, ajtor caqşylyqqa qylğan niettin camandyğy coq qo demekpiz. Mejli, andaj adamdar caqşylap oquta alyşpasa da oquta berişsin. Biroq, eki şart bar, oşonu bilüülörü kerek. Birinçisi – öz işenimi bekem boluş kerek, ekinçisi – boldu cetet debej, bilimin östürüp turuusu zaryl. Kimdir-biröö baştaj elek catyp, oquusun ulantpaj taştasa, any Qudaj urdu de, al oqutup dele cyrğatpajt. Egerde kimde-kim cada qalsa namazdy qandaj nerseler turğuzup, qandaj nerseler buzaryn tyñdap bilbese, başyna çalma salyp, orozo qarmap, namaz oqup, qalp ele aalym kebetelenip cürgönünön emne majnap? Işenim bekem boluş üçün ağa büt yqlasyñ menen berilip, cürögüñdü taza qarmap, anyn col-cobolorun taq atqaryp, bilimdi qajtalap, cañylap turuu abzel.
13. ON ÜÇÜNÇÜ SÖZ
Yjman degen – Uluu daracaluu, qubattuu Alla Taalanyn şeriksiz, calğyz, ekendigine, anyn bar ekenine Pajğambarybyz alejhisalam arqyluu cibergen carlyğyna eç şek sanabaj işenip, ağa mojun sunup ynanuu. Emi bul işenimge ee boluunun eki colu bar. Birinçisi, qandaj nersege yjman keltirse da, anyn aqtyğyna, tuuralyğyn aqyl qalçap qyntyqsyz dalil keltire alsa munu “jakini yjman” dejbiz. Ekinçisi – kitepten oqup ce moldolordon uğup yjman keltirip, oşol yjman keltirgen nersesine uşunçalyq berilüü kerek. Biröö öltüröm dep qorqutsa da, qorqup köñülü ajnybaj bekem boluşu kerek eken. Bul yjmandy “taqlidi” dejbiz. Emi myndaj yjmandy saqtooğo qorqpos cürök, ajnybas köñül, bekem erk kerek. Jakini yjmany bar dejin deseñ bilimi coq, taqlidi yjmany bar dejin deseñ turuqtuuluğu coq, aldağanğa, azğyryqqa tez kirip, öz pajdasyna qarata aqty qara, qarany aq, qalpty çyn, çyndy qalp dep canyn cegen kişini emne dejbiz?
Oşondoj adamdardan Qudaj taalam özü saqtasyn. Ar kimibiz bilip alğanybyz oñ, coğorudağy eki yjmandan başqa yjman coq. Yjmansyz pendeler Qudaj taalanyn keñçiligine işenip keçirim alam deşpesin, alar Qudajdyn keçirimine, Pajğambarybyzdyn şapağatyna tatyqtuu emes. “Qylyç turğanda şert coq”, Allah keçirbej turğan künöö coq” degen calğan maqaldy tuura körgön adamdar cüzü qurusun.
14. ON TÖRTÜNÇÜ SÖZ
Tirüü adamdyn cürögünön da ajaluu ceri bolobu? Bizdin qazaqtyn cüröktüü kişi degeni – baatyr degeni. Andan başqa cüröktün qasietin dele bilişpejt. Qajrymduuluq, boorukerlik, ar türlüü işterde adam balasyn bir boorundaj körüp, özünö qaalağan caqşylyqtardy alarğa da qaaloo bul da cüröktün işi, aşyqtyq da cüröktün işi. Til cüröktün ajtqanyn uqsa, calğan ajtpajt. Amaldyn, quuluqtun tilin alsa, cürök ümütsüz qalat. Bizdin qazaqtyn “cüröktüüsü” maqtooğo arzybajt.
Ajtqanğa könböj teciktenip, ubadağa turbaj, camançylyqtardan bojun ala qaçqandy bilbej, köçtün artynan itçe eerçip kete berbej, köpçülüktün atynyn başyn öz ubağynda burup aluuğa carap, qançalyq qyjyn bolbosun öz kemçiligin körö bilip, mojnuna alğanğa küçü cetse – bul erdik, – qazaqtyn ajtqan baatyry cönököj cüröktüü emes, qaryşqyr cüröktüü degen söz. Qazaq dele adam balasy da, köbü aqyly azdyğynan oñ coldu tappajt, aqylduunun sözün uğa bilgenge cürögündö ciger, qajrat, turuqtuuluqtun cetişsizdiginen adaşat. Bilbegenimden qyldym degenderge işenbejm. Bilimdüü bilse da, arsyz qajratsyzdyğynan, calqooluğunan alğan biliminin üzürün körböjt. Camançylyqqa başy malynğandan kijin, bojun cyjyp, andan çyğyp keterlik qajrat qazaqta az. Oşol el oozuna ilinip myqty cigit, byşyq cigit dep cürgön kişilerdin baary – baleege, camançylyqqa biri-birin “ajda baatyrlap”ajdaqtap turuşat da, aldy-artyn ojlonboj azğyrğan sözdördü ajtyşat. Egerde, Qudaj astynda, özünün ar-namysynyn aldynda caman işterden aryla albağan, dajyma camançylyqqa, maqtanyçqa malynyp, öz bojun özü teskej albaj qalğan neme, degi adamby özü?
15. ON BEŞINÇI SÖZ
Aqylduu kişi menen aqylsyz kişinin, menimçe, bir belgilüü ajyrmasy bar. Ezelteden, pende bolup caralğandan kijin, adam bul dünüjödö bir qyzyq körböj cürö albajt, oşol qyzyqtuu nerseni izdegen keziñ, ömürüñdün eñ bir qyzyqtuu ubağy qatary esiñde qalat. Oşondo estüü adam, orunduu işke qyzyğyp, ağa qumarlanyp izdejt eken dağy, künügö — ajtsa qulağy, ojloso köñülü süjünöt eken. Al adam ötüp ketken ömürünö ökünböjt, bul birinçisi. Esi coq kişi orunun tappaj, emne bolso da bir maanisiz, bolboğon nerselerge qyzyğyp, oşoğo qumarlanyp, ömürünün qymbat kezin it qorduq menen ötközüp alat dağy, andan kijin, kündö öküngönünön pajda coq. Ekinçisi, caş kezde bul caştyqtan kijin dağy bir caştyq taap ala turğansyp, cazdyğy tozbostoj, muunu boşobostoj cürüp, caştyğy uzağanda – mojunu qatyp, muunu boşop, eç nersege carabaj olturup beret eken. Üçünçüsü – ar nersege qyzyğuu. Al özü adamda qumardy pajda qyla turğan nerse.
Qumar degeniñ özünçö bir dart bolup, qumarlanğan nersege cetkende ce ceter-cetmeksen bolğon uçurda, özgöçö bir köñül kötörülüp, mastyq abalğa keltiret eken. Ar bir mastyq aqylyñdan adaştyryp, ajlanadağylarğa “tigini, munu” qara degizip, syntaqtyrat eken. Oşondoj kezderde estüü kişiler qorqpoj-ürkpöj, aqylynan ajnybaj, syryn aldyrbaj zympyjyşat eken. Esi coq eser kişi eer toqumu qyjşajyp, tebeteji cerge tüşüp, etegi attyn kötünö çejin cabylyp, eki közü çaqçañdap, cindi kişiçe ary-beri sabalajt eken, oşonu kördüm. Egerde estüü kişilerdin qatarynda bolğuñ kelse, künügö bir colu, bolboso cumasyna bir, eñ bolbodu degende ajyna bir colu özüñdön özüñ esep al! Oşol esepke alğandan berki ömürüñdü qandaj ötközdüñ eken, bilimgebi, aqyretkebi, ce dünüjögöbü caramduu, künügö özüñ ökünböstöj işterdi casaj aldyñby? Ce emne qylyp ötközkönüñdü özüñ da bilbej qaldyñby?
16. ON ALTYNÇY SÖZ
Qazaq qulçuluğum Qudajğa cağaby dep ojlobojt. Tek ğana el qylğandy qylyp, cyğylyp tursa bolğonu. Soodager qaryzyn doolap kelgende: “Bolğonu uşul, alsañ al – albasañ cerdi çuqup tabajynby?” dep qajra doomat qylat emespi. Qudaj taalağa da dal oşol soodagerge qylğan mamileni qylğylary bar. Tilin catyqtyryp, dilin tazalap, üjrönüp ubara boluşpajt. “Bilgenim uşul, emi qartajğanda qajdan üjrönmök elem”, “Oqubajsyñ deşpese boldu, a tiliñdin kelbegeni eç nerse emes” deşet. Emne, anyn tili başqa eldikinen bölökçö caralyptyrby?
17. ON CETINÇI SÖZ
Erk, aqyl, cürök üçöö öz önörlörün ajtyşyp, talaşa ketip, bilimge kelişet.
Erk ajtyptyr: Ej, bilim, özüñ bilesiñ, dünüjödö eç nerse mensiz önükpöjt; adegende özüñdü bilüü üçün erinbej, calqybaj üjrönüü kerek, al menin işim. Qudajğa caqqydaj ibadat qylyp, erinbej, calqpaj orduna qojuu da – menin işim. Dünüjögö kerektüü önör, maldy, abijir, mansapty emgeksiz taba albajsyñ. Orunsuz, bolboğon nersege üjrönböj, can-düjnöñdü taza saqtaj turğan, künqorluqtan, ceñil ojluuluqtan, napsi-şajtandyn azğyryğynan saqtağan, adaşqan colğo tüşkön adamdy oñ colğo burğan men emesminbi? Uşul eköö menden qantip talaşa alat? – deptir.
Aqyl ajtyptyr: Dünüjögöbü, aqyret işindebi pajdasy barby, ce zalaly barby acyratyp bile turğan – menmin, senin sözüñdü uğa turğan da men, mensiz pajda da taba albajt, zyjandan da qaça albajt eken, ilim-bilimdi uğup üjrönö albajt eken, uşul eköönün menden talaşa turğan aqysy barby? Mensiz bular emne qyla alyşat? – deptir.
Anan cürök ajtyptyr: Men – adamdyn denesinin padyşasymyn, qan menden tarajt, can mende mekendejt, mensiz tiriçilik coq. Cyluu töşöktö, cyluu üjdö qursağy toq catqan kişige töşöksüz kedejdin, toñup catqan kijimi coq beçaranyn tamaq-aşynyn köjgöjü qandaj bolup catty eken dep ojlontup, canyn açytyp, ujqusun açqan, töşögünö tynç catqyrbaj oonalaqtatqan – menmin. Uluusuna urmat, kiçüüsünö yzat qyldyrğan da menmin, biroq meni taza saqtaj alyşpaj, aqyrynda qor boluşat. Men taza bolsom adamdarğa baaryna birdej mamile qylmaqmyn: caqşylyqqa elcirep erij turğan – men, camançylyqqa cijirkenip, tujlap ketken da – men, adilet, ynsap, ujat, yraqym, mejmandostuq degenderdin baary menden çyğat, mensiz uşulardyn körgön künü qandaj bolot? Uşul eköö menden talaşyp emne qylat? – deptir.
Oşondo bilim bul üçöönün sözün uğup turup myndaj deptir:
— Erk, senin ajtqandaryñdyn baary tuura, andan başqa da önörlörüñ bary da çyn, sensiz bolbosu da çyn, biroq qaruuña caraşa qataaldyğyñ da köp, pajdañ da mol, zyjanyñ da mol, keede caqşylyqty bekem qoldop, keede camançylyqty da oşondoj ele küç menen ele süröp ketesiñ, oşonuñ caman, – deptir.
– Ej, aqyl! Senin ajtqandaryñdyn da baary tuura. Sensiz eç nerse tabylbasy da tuura, Caratqan teñirdi sen taanytasyñ, eki düjnönün cajyn da sen bilesiñ. Biroq oşonu menen qalbajsyñ, amal da, ajla da – baary senden çyğat. Caqşysyn da, camanyn da süjgön sen; eköönün teñ izdegenin taap beresiñ, oşonuñ caman, – deptir.
Üçööñdün başyñardy qoşuu –menin işim. Biroq, bijlik qylğan, başqarğan cürök bolso caqşy. Aqyl, senin köp qyrluusuñ, cürök senin köp qyryñdyn baaryn qoldobojt. Caqşylyqqa baştasañ can-dili menen könöt. Könmök tügül qubanat. Camançylyqqa ündösöñ eribejt. Erimek turğaj cindenip, quup çyğat.
Erk, senin qaruuñ mol, küçüñ köp, seni da boş qojo berbejt. Orunduu işiñdi qubattajt, orunsuz işke barsañ qoluñdu bajlajt. Uşul üçööñ başyñdy qoş, baaryn cürök bilet dep ajtqandyn aty bilim eken.
Uşul üçööñ bir kişide menin ajtqanymdaj çoğuu bolsoñor, tamanynyn topurağy közgö sürtsö dary bolçu qasiettüü adam oşol. Üçööñ birige albasañar men cüröktü caqtajm. Adamgerçilikti saqta. Qudaj taala bizdi oşoğo qarap baalajt dep kitepterde cazylğan. – deptir bilim.
18. ON SEGIZINÇI SÖZ
Adam balasy, cyrtyqsyz, kirdetpej, sypajy kijinip, al kijimin bulğap, botala-şatala qylbaj, taza kijingeni – durus iş. Öz döölötünön aşyra kijinip, kijimine aşkere köñül burup, ötö ele casana berüü – kerbezdin işi. Kerbez kişinin eki türdüü qylyğy bolot: Biri – beti-başyn , saqal-murutun, denesin, cürüş-turuşun, qaş-qabağyn oñdop tüzöp, çyqanağyn bir kötörüp bir tüşürüp, qolun taraqtatyp ubara bolo beret. Biri –atyn, kijimin “mal tabarym” dep oşolordun arqasy menen sypajy, cuğumduu cigit körüngöngö, özdörünön uluulardyn urmatyna ee bolup, özü teñdüülördün içterin küjgüzüp, özünön kiçüülörgö: “Attiñ dünüjö-aj, uşulardyn atyndaj at minip, kijimindej kijim kijgen adamdyn armany coq qo?” degizgenge araket qylyşat.
Munun baary – masqaraçylyq, aqmaqtyq. Myndaj qylyqtardy adam cazabasyn, egerde bir ele colu cazasa, anda anyn adam bolmoğu qyjyn. Kerbez degeniñ kekirejgen adamğa teñ, kekirejgen nemeden alys cür dejt elem. Negizi, adam balasy, adam balasynan aqyl, bilim, ar münözü menen ajyrmalanat. Andan başqa nemeler menen ajyrmalanam degendin özü – aqmaqtyq.
19. ON TOĞUZUNÇU SÖZ
Adam ata-eneden tuulğanda ele estüü bolup tuulbajt: uğup, körüp, qarmalap, tatyp, esine kirip, dünüjödögü caqşy-camandy taanyjt dağy, oşolordon bilgeni, körgönü köp adam bilimdüü bolot. Estüülördün sözün eşite cürgön adam özü da estüü. Ar bir estüü kişi ceke özü estüü bolo albajt. Oşol estüülördön eşitken caqşy nerselerin esine saqtap, caman degenderinen saqtansa, oşondo al işke carajt, oşonu adam dejt. Myndaj sözdördü uqqanda qajsalaqtap, tynç oltura albasa ce olturğan cerinde ürgülöp köñülün qojboso, tüşünbögön cerin qyzyğyp qajra surabasa, ce al sözdün çyndyğyna közü cetip tursa da, çyğyp alyp öz bilgenin cazasa, anda al sözdördü uqqanda emne da, uqpağanda ne? Uşundaj kep tüşünböstörgö süjlöp ubara bolğonço, çoçqo baqsañ eesin taanyjt dep bir aqylman ajtqan eken, bul emi uşul syjaqtuu söz da.
20. CYJYRMANÇY SÖZ
Tağdyrdyn cardyğyn bilesizder – al özgörülböjt. Pendede bir iş bar zerigüü degen. Al – tağdyrğa adam menen birge caralğan, any adam özü izdep tapqan emes. Ağa adam bir kirip alsa, çyqmağy qyjyn. Qajrattanyp, silkip taştap ketseñ dağy, qajra-qajra kele berip aqyry ceñip çyğat. Aqyly toluq, ojçul adam balasy bajqap körsö, uşul adam balasynyn tacabaj turğan nersesi bar beken? Tamaqtan da, ojundan da, külküdön da, maqtanğandan da, kerbezdikten da, tojdon da, topton da, qatyndan da köñülü qalyp tacajt. Antkeni, baarynyn ajybyn köröt, turuqsuz ekenin bilet, köñülü suujt. Dünüjö bir qalypta turbajt, adam qubaty, caşoosu bir qalypta bolbojt.
Ar bir maquluqqa Qudaj Taala bir qalypta turuunu bergen emes. Anan köñül qajdan bir qalypta tura alat? Biroq, uşul zerigüü degen ar nersege köp qyzyqqan, köptü körgön, daamyn, baasyn – baarynyn turuqsuzduğuna közü cetken – ojçul adamda coluğat. Bul calğan ömürdün turuqsuzduğuna, dünüjönün ar bir qyzyğynyn qysqalyğyna közü cetkender tiriçilikten da tacap, zerige baştajt. Myndaj qarasañ eç nerse menen işi coq, aqmaqtyq, qajğysyzdyq da özünçö bir yraqat eken dep ojlop qojdum.
21. CYJYRMA BIRINÇI SÖZ
Azdyr-köptür adam balasynyn maqtanyçtan tyşqary boluşu – qyjyn iş. Oşol maqtanyç degen nersenin eki türün bajqadym: biröönün atyn menmensinüüçülük dep atajm, ekinçisin maqtançaaq dejmin. Menmensingen adam – özün başqalardan coğoru sezet. Al naadan emestigin, tarbija körbögön ceñil-celpi adam emestigin, adepsiz, arsyz, ajtqan ubadasyna turbağan aldamçy, qalpyçy degen caman münözdörü coq, – oşondoj caman adattardan saqtanyp, andaj caman nerselerdi bojuna tutqan adamdardan özün bijik sezgen adam. Bul münöz – aqylduulardyn, aruu taza adamdardyn münözü. Alar caqşy deşpese mejli, camandardyn qataryna qoşposo boldu dep ojloşot.
Ekinçisi, maqtançaaq degen biröö: any maqtap ele turuşsa. Baj deşse, baatyr deşse, aqylduu-amalköj deşse, byşyq deşse dep ojlojt, adamdar ar dajym ele al qaalağan, al uqqusu kelgen sözdördü ajta berbesin unutup qojot. Myndaj maqtançaaqtadyn üç türlüüsü bolot: biröö cat adamdarğa maqtana turğan maqtanyç izdejt. Al – naadan, oşentse da anda adamdyq sapat bar. Ekinçisi, öz elinin içinde maqtansam dejt. Anyn naadandyğy toluq, adamdyq qasieti toluq emes. Üçünçüsü, öz üjündögülör menen öz ajylyndağylar ele uğuşpasa, özgö adamdar tyñşap da qojuşpajt. Naadandyn naadany oşol, al özü adam dele emes. Catqa maqtalsam degeni, elim maqtasa degeni. Elim maqtasa, ağajynym maqtasa dejt. Al emi ağajyndyn maqtoosuna özümdü-özüm asmandatyp maqtap catyp cetip alam dep ojlojt.
22. CYJYRMA EKINÇI SÖZ
Dal uşu kündö qazaqtyn içinde, kimdi caqşy körüp, kimdi qadyrlajyn dep ojlodum. Bajdy qadyrlajyn desem baj coq; baj bolso da öz malyn özü bile albaj, öz başyna özü ee emes. Kee bir baj özü biröö menen eregişip alyp, andan saq bolom dep malyn cüz kişige qattyryp bağyp, alarğa köz qarandy bolup alyşqan. Ojlojt: tigilerge aqmaqtyğynan baqtyryp catam dep. Coq, özü qadyryn tüşürüp catat. Anyn qylğany qajrymduuluqqa da, myrzalyqqa da catpajt, öz eli, öz ceri menen qarmaşyp, tatyqsyzdarğa qojnun açyp, malyn çaçyp cüröt.
Kee bir eldegi quttuu-süttüü bajlar yqtaşyp caj caşaj alyşpağan soñ, mitajm-quular köböjüp, qorqutup-ürkütüp, ortodon cem taap cep cürüşöt. Myrzalardy qadyrlajyn desem, uşu kündö anyq myrza elde coq, mal bergiç myrza itten köp. Biröö pajda körsöm dep myrza bolup cüröt. Kee birinin köçügünö bir tutam kijizdi tuzğa malyp tyqqan soñ esi çyğyp, myrza bolup, kim erksiz, alsyz bolso oşoğo taltajyp emizip cüröt. Boluş menen bijdi urmattajyn desem, Qudaj özü bergen boluştuq menen bijlik elde coq. Satyp alğan, calynyp, baş urup alğan boluştuq menen bijliktin eç bir qasieti bolbojt.
Myqtyny syjlajyn deseñ, camançylyq casağanğa baary myqty, caqşylyq casağanğa myqty kişi elde coq. Estüü kişi taap syjlajyn deseñ, adilet, ujattuu, nysaptuu kişi elde coq. Quuluq-şumduq, aramdyq, amalğa eldin baary estüü. Qaryp-qasar beçarany urmattajyn deseñ, catqan töögö mine albağany, al momunduqqa catpajt. Eger mine ala turğanğa aly bolso, al dele eptep birdemeni ilip alğandyn da ebin tapmaq.
Emi quu menen şumdan başqa kim qaldy? Alardyn da baarynyn tübünö cetmejinçe tynçyp qalar türlörü coq. Emi kimdi süjöbüz da, kimdin tilegin tilejbiz? Özü sasyp, qurttap çaçylğan boluş bijler tura tursun. Albette, ajla coq, momunduğunan “Yrys baqqan, doo baqpas” degen maqal menen bolomun dep, malynyn carymyn taratyp bergeni menen cağa albaj, carymyn uuru, zalim, quulardan qorğop tynç bağa albaj, cem bolup cürgön momun bajlardy ajabasañ, oşonun tilegin tilebeseñ bolbostur. Andan başqany taba albadym.
23. CYJYRMA ÜÇÜNÇÜ SÖZ
Bizdin qazaqty oñdurbaj cürgön bir qubanuu, bir cubatuu bar. Anyn qubanyçy: eldegi bir camandy taap ce bir adamdyn camandyğy çyqsa qubanat. Al ajtat: “Qudaj balançadan saqtasyn! Al da adammyn dep cüröt qo bajquş, anyn canynda biz aqyl-estüü kişinin biribiz, ağa qarağanda men taza kişi emesminbi?” – dep. Ağa Alla Taala ajtyptyrby, balançadan myqty bolsoñ boldu dep? Ce aqylmandar ubada beriptirbi, ajtor özüñdön naadançylyğy aşqan adamdy tapsañ, sen camandardyn qataryna qoşulbajsyñ dep? Camanğa teñeşip caqşy bolosuñbu? Caryşqa cüz at qoşulup, men bajge aldym deseñ caraşar, aldyda qança at bar ele dep surar, artta qança at qaldy dep surağandyn qaceti barby? Men beş attan, on attan aldyğa çyqtym degeniñdin emnesi qubanyç?
Emi cubatuusu: calğyz biz belek, eldin baary ele bizge oqşop cürböjbü, köpçülük menen körgön uluu toj, köpçülük menen bolsoq, baary bolot degen sözdör menen cubatyşat. Ağa Qudaj Taala ajtyptyrby, köpçülüktön qalba dep, köpçülükkö bijligim cürböjt deptirbi? Ilim köpçülükkö keliptirbi? Ce kee biröölörünün ele tişi ötöbü? Köpçülüktü qordoso bolbojbu? Bir üj-bülö bardyğy birdej oorusa ceñil tiebi? Coq, carymy oorup, carymy soo qalsa ceñilbi? Cer taanybağan köpçülük adaşyp cürsö, cer yñğajyn caqşy bilgen bir kişinin keregi coqpu? Colooçulardyn baarynyn aty aryqtap baspaj qalğany caqşyby? Coq, carymy aryqtap baspaj qalsa, carymy tyñ bolğonu caqşyby? Cut kelse eldin baaryn tügöl cutqany caqşyby? Ce bolboso carym-cartysy aman-esen qalğany caqşyby? Uşu meesi coq köp aqmaqtyn cürgönünö, bir aqmaqty qubandyra turğan emnesi bar? Tuqumubuz menen oozubuz sasyq degen küjöö, qalyñynan qutulupturbu? Köñülün oşol söz yraazy qyluuğa cetişiptirbi? Sen da köpçülüktön qalba, sen da oozuñdu sasytyp cürö ber deptirbi?!
24. CYJYRMA TÖRTÜNÇÜ SÖZ
Uşu kündö cer cüzündö eki miñ milliondon köp adam bar, eki million qazaq bar. Bizdin qazaqtyn dostuğu, duşmandyğy, maqtanğany, myqtylyğy, mal tabuusu, önör izdöösü, curt taanuusu eç bir başqa elge oqşobojt. Biri-biribizdi añdyp, uurdap kirpik qaqtyrbaj turabyz. Dünüjödö qalqynyn sany üç milliondon aşqan qalaalar bar, dünüjönün baş-ajağyn üç ajlanyp körgön kişi tolup catat. Uşintip, cer cüzündögü curttun qoru bolup, biri-biribizdi añdyp cürüp ötöbüzbü? Coq, qazaq içinde da uuruluq, aldamçylyq, uşaq, qastyq qalyp, önördü, maldy taza, adal coldor menen izdep, östürö turğan kün bolor beken? Aj, bolbojt qo! Cüzü qarağa eki cüz kişi suğun artyp cüröt qo, biri-birin qurutpaj, qurubaj tynçtyq taba alaby?
Bul cerde Abaj bolcol menen ajtyp catat. Abajdyn tuşunda 1897-cyly cürgüzülgön el sanağy bojunça Rossijanyn çeginde turğan qazaqtardyn calpy sany 4 million 84 miñ adam bolğon. (Я.Е.Володарский Население России за 400 лет. 17-20 начало вв. М.1973, с.111).
25. CYJYRMA BEŞINÇI SÖZ
Baldardy oqutqan caqşy, biroq adegende türk tilindegi sabaqtardy oqutsa cetiştüü bolmoq. Al üçün bizdin cer – Dar al-Harb, mynda köp mal tabuu kerek, anan soñ arab, parsy tilderin bilüü kerek. Qardy aç kişinin köñülünö aqyl, bojunda ar, ilimge qumarlanyp qyzyğuu qajdan bolsun? Tojo içejin dese maldyn azdyğy, ağajyndyn iç ara arazdaşqandary ar türlüü baleege, uuruluq, zorduq, quuluq-şumduq syjaqtuulardyn çyğyşyna sebep bolo turğan nerseler. Mal tapsa qursaq tojot. Andan kijin ğana bilim, önör kerek eken. Oşonu üjrönöjün ce balama üjrötöjün dep ojuna caqşy nerse tüşöt. Orusça oqutuu kerek – can-düjnönün bajlyğy da, mal da, önör da, bilim da, – baary orusta.
Başqa eldin kemçiliginen arylyp, pajdasyna ortoq boluuğa tilin, oquusun, bilimin bilüü kerek. Antkeni, alar dünüjönün tilderin bilişkendikten uşul abalğa cetişken. Sen anyn tilin üjrönüp alsañ közüñ açylat. Ar bir eldin tilin, önörün bilip alsañ, alarğa köz qarandy bolup, qadyryñdy tüşürböj teñ ata mamile casajsyñ. Til bilgeniñ – din üçün da caqşy. Corğolop qulça ijilip köñülün alsam degen naadan ata-enesin, ağajyn-tuuğanyn, qarmanğan dinin, adamgerçiligin conunan cyluu sylap qojğon adamğa satyp ciberet. Törönün külküsü üçün kötün açsa da maqul.
Orustun bilimi, önörü – büt dünüjönün ilim-biliminin qazynasynyn açqyçy, any bilgen adamğa dünüjö arzanğa tüşöt. Uşul kündö orus ilimin balasyna üjrötkön candar, oşonun arqasy menen qazaqty dağy kemsintip, aldyğa suurulup çyqsam deşet. Coq, andaj caman niet carabajt. Maldy qandaj adal emgek qylğanda tapsa bolot, oşonu üjrötöjün, meni körüp dağy üjrönöm degender köböjsö, uluqsunğan orustardyn curtqa birdej myjzamy bolboso, myjzamsyz qorduğuna könböjt elek. Qazaqtyn çegin saqtajyn dep, biz da el bolup, curt bilgendi bilip, curt qataryna qoşuluunun qamyn cejlik dep niet qojup üjrönüü kerek. Azyr da orustan oquğan baldardan caqşy kişi çyğa albaj turat. Sebebi: ata-enesi, ağajyn-tuuğany bir cağynan buzup catyşat.
Oşentse da uşu oquğan baldar – oqubağan qazaq baldarynan künçölük öjdö. Emnesi bolso da söz uğuşsa boldu. Caqşy atanyn baldary köp oquşqan coq, qajta kedejdin baldaryn qarmap berişti. Alar myndan artyq emne qylyşsyn? Cana da kee bir qazaqtar ağajin menen arazdaşqanda: “Senin uşul zorduğuña köngüçö, balamdy soldatqa berip, çaçymdy qojo berip, murut qojup ketpesembi!”deşer ele. Uşundaj caman sözdü, Qudajdan qorqpoj, pendeden ujalbaj ajtqan qazaqtardyn baldary oqusa dele qajsy caqşy bala bolsun? Oşondo al başqa qazaq baldarynan artyq üjröngönü emne, aşyqça emne kep üjrönüptür? Kirdi-çyqty, ildi qajtty, birdeme bilip alajyn degen ojloru da coq. Atasy eldin aqçasy menen arañ oqutat, öz malyn qantip çyğarsyn?
Tuurasyn ajtqanda, balaña qatyn alyp berbe, ençi bölbö, bolğon mülküñdü cumşasañ da orustun bilimin üjröt! Myna men ajtqan col – mal ajar col emes. Qudajdan qorq, pendeden ujal, balañ bala bolsun deseñ – oqut, malyñdy ajaba! Antpeseñ, bir it qazaq bolup alğan soñ, seni cyrğataby, ce özü cyrğajby, ce eldi cyrğataby?
26. CYJYRMA ALTYNÇY SÖZ
Bizdin qazaqtyn qoşqon aty aldyğa çyğyp kelse, küröşkö tüşkön balasy cyqsa, salğan quşu alsa, tajğany başqalardyn itinen aşyp baryp tiştese, mañdajy carylğança qubanyşat. Bilbejm, myndan artyq qubanyçy bar boldu beken? Aj, coq çyğar! Emi uşul bir canybardan bir canybardyn artyqçylyğyna, bir bötön adamdyn bir başqa adamdy cyqqanyna qubanyp, maaşyrlana turğan emne bar? Al aşqan, alğan, cyqqan ce özü, ce balasy da emes. Munun baary – qazaqtyn qazaqtan başqa coosu coqtuğunan. Bittej nerseni bir çoñ iş qylğan kişidej qylyp qubanğan bolup, başqalardy basyntyp, yzalandyrsam degeni. Biroq biröönü yza qyluu – şariatta aram, çarbasyna zalal, aqylyna ters taasir tijgizet. Biröönü yza qylğandyn emnesin döölöt körüp, qubanat boldu eken? Ce biröönün yza boluşu oşonçoluq ele kerek boldu beken?
Külük at – keede bul elde, keede tigil elde bolo berçü nerse, qyraan quş da, külük it da – keede anyn qoluna, keede munun qoluna tüşö beret. Küçtüü cigit da bir elden ele çyqmaq bele. Keede tigil elden, keede bul elden çyğa berbejbi. Munun baaryn adam öz qolu menen casağan coq. Bir colu aşyp kelgen, dajyma ele aşa berbejt, bir cyqqan adam dajyma ele cyğa berbejt. Oşonu bilip turup, cerge kirip ketçüdöj, ce bir aram işi bilinip qalğan nemedej bolup, emnege ujalyp, emnege qorunat boldu eken? Emi, uşundan ele ojlop qojuñuz: naadan el qubanbas nersege qubanat. Qubanyp alğanda emneni ajtyp, emne qojğonun bilbejt, mas bolğon adamdaj aqyl-esin coğotup qojuşat, ujalçu nerseden ujalbaj, ujalbas nerseden ujalyşat. Munun baary – naadandyqtyn, aqmaqçylyqtyn belgileri.
Bulardy ajtsañ qaj birleri “bul ajtqanyñ yras” dep uğup catqansyjt. Ağa işenbej ele qoj, erteñ al da aligilerdin biri bolup ketet. Köñülü, közü cetip tursa da ajban syjaqtuu adatynan çyğa albaj qalat, any eç kim toqtotup, ağa eç kim aqyl ajta albajt. Emne camançylyq bolso da adat bolup qalğan nerseden qazaq ajabaj qorqqondo ce ölüp qalğanda qutulbasa, qutula albajt. Aqylyna kelip, bul qylyğym caman eken, andan arylyp adam bolojun degen kişini degele tappajsyñ.
27. CYJYRMA CETINÇI SÖZ (SOQRATTYN SÖZÜ)
Bir künü Soqrattyn Aristodem degen oqumuştuu şakirtine Qudaj Taalağa baş ijip, ağa qulçuluq qyluu tuuraluu ajtqan sözü. Aristodem Qudajğa işençü emes, ağa qyzmat qylğandarğa külör ele.
– Ej, Aristodem, senin bilişiñçe, qylğan önörünö adam tañ qaluuğa tatyqtuu bir adam barby? — dejt. Al ajtat:
–Tolup catat, ustatym.
–Birinin atyn ataçy, – dejt ustaty.
– Ğomerge myqty yr saptary üçün, Sofoqlge tragedijasynda myqty kejipkerledi tüzö bilgendigi üçün, Zevqsiske sürötçülügü üçün tañyrqap, suqtanamyn dep, oşolorğo oqşoğon köp önörgö ee bolğon adamdardyn ysymyn atady.
– Andaj bolso, kim artyqça tañ qaluuğa tatyqtuu, cansyz, aqylsyz, süröt tartqan sürötçübü, ce bolboso can eesi, aqyldyn eesi adamdy caratqan Caratqanby?— dedi.
– Albette, Caratqandyn quduretine tañ berebiz, biroq al bajqabaj ele casap qojboj, ojlonulup casalğan iş bolso ğana,— dejt şakirti.
– Pajdaluu nerse dünüjödö köp, birinin pajdasy körünüp, bilinip turat. Kee birinin pajdasy anyq bilinbejt. Ajtçy, senin ojuñça qajsynysy aqylmandyq menen ojlonulup caratylğan?
– Arijne, pajdaluu nerseler dep ojlojmun.
– Caqşy, andaj bolso Caratqan adamğa, ağa kerektüü beş sezüü orğanyn tartuulaptyr. Birinçisi, körsün dep köz beriptir, egerde köz coq bolso, dünüjödögü keremet nerselerdi körkün qajdan bilet elek. Al köz özü ötö nazik bolğonduqtan, keregine caraşa açyp, cumup tursun dep qabaqty beriptir. Celden, ypyr-sypyrdan saqtaş üçün kirpikti caratyptyr. Qulaq bolboso, qañğyr-küñgürdü, cağymduu ündördü, küü menen yrdy, – birin da uğuu yraqatynan acyramaqpyz. Murun cyt bilbese, dünüjödögü caqşy cytqa aşyq, caman cyttan alys bolmoq emespiz. Tañdaj, til daam bilbese, dünüjödö emne tattuu, emne qatuu bile albajt elek. Bulardyn bardyğy bizge pajdaluu emespi?
Közdü, murundu oozğo caqyn caratyptyr, içip-cegen aşybyzdyn tazalyğyn körüp, cytyn bilip cesin dep. Bizge keregi bar bolso da, cijirkene turğan teşikterdi başybyzdan oolaq qojuptur. Uşul beş sypat, beş sezim müçölörü bizdin ojlonulup caratylğanybyzdyn dalili emespi?
Oşondo Aristodem Caratqandyn quduretine, aqylmandyğyna bekem işenip, adamdy çoñ süjüü menen caratqanyn mojnuna aldy.
– Andaj bolso qandaj dejsiñ, bardyq maquluqtardy baldaryna elciretip, üstünö üjrültüp qojğonu, cana da bardyq maquluqtardyn ölümdü cek körüp, uzaq caşoonu tilep, tuqumdarynyn ösüp-önügüşünö qam körüşköndörü, – bulardyn baary caşoonun ulanyp turuşu üçün emespi. Adamdy caratqanda köñüldörünö uşundaj zor yntaa berip, alğa umtultup qojğonu, Caratqandyn bizdi caqşy körgöndügünön ulam ekendigin bildirbejbi? – dep suroo uzatty şakirti.
– Ej, Aristodem! Qandajça sen bir özüñdön, ce adamzattan başqada aqyl-es coq dep ojlojsuñ? Adamdyn denesi, özüñ caşap cürgön cerdin bir uuç qumuna oqşoşpojbu? Deneñdegi nym, cerdegi suulardyn bir tamçysy emespi? Aqyl-eske qajdan ee bolduñ? Arijne, qajdan kelse da can degen nerse keldi da, andan kijin aqylğa ee bolduñ. Bul aalamdy kördüñ, ölçöösünö aqylyñ cetpejt, keremet körkömünö, ağa ylajyqtuu myjzamy menen caratylyp, anyn eç birinin buzulbastyğyn kördüñ. Bulardyn bardyğyna tañyrqajsyñ, aqylyñ cetpejt, uşunun baary tuş keldi, iretsiz caralğanby, ce bulardyn eesi ölçöösüz aqyl menen caratqanby? Eger aqyl menen bolboso da, myndaj, esebine, ölçöösünö oj cetpej turğan dünüjö, ar türlüü kerekçilikke caraj turğandaj caratylyp, biri-birine sebep menen bajlanyştyrylyp, pendenin aqyly cetpej turğan myqty keremet myjzamğa baş ijdirilip caratylğan, – dedi.
Anda tigil ajtty:
– Bul ajtqandaryñ baary tuura, Caratqan artyq aqyl eesi ekendiginde, anyn uluqtuğunda eç şek coq. Biroq, uşundaj uluq Qudajdyn menin qulçuluğuma qandaj muqtacdyğy bar?
– Ej, Aristodem! Sen cañylasyñ. Muqtac bolboğon kündö da, biröö senin qamyñdy körüp catsa, senin ağa qaryzdar ekeniñdi sözsüz tüşündürüş kerekpi?
Aristodem myndaj dep coop berdi:
– Al menin qamymdy körüp catqanyn men qajdan bilem?
– Andaj bolso, bardyq maquluqtardy qara da, anan özüñdü qara, candy baarybyzğa beriptir. Al emi candyn caryğyn baarybyzğa birdej uğa turğandaj qylyp beriptirbi? Adam aldyn, artyn cana da uşul künün – üçöönü teñ tegiz ojlojt. Ajban uşul kündü da, ötköndü da eldir-seldir estejt, keleçek menen işi da coq. Ajbandyn denesin qara da, adamdyn denesin qara. Adam eki but menen basyp tik turup, dünüjönü tegiz körüp, ajbandardyn bardyğyn özünö baş ijdire alat. Ajbandardyn biri buttaryna işenip, biri qanattaryna işenip, bir özündöj ajbandy baş ijdire alğanğa çarq-çamasy çektelüü. Adam da özünö-özü işenbese, adamdy da ajban syjaqtuu qylyp caratsa, eç nersege carabas ele. Adam ajbandarğa sultan boluuğa caralğan. Ajbanğa adamdyn aqylyn, mynça çeberçilik, mynça darygerlik, biri-birine bilim üjrötö turğan çeçendik önörün berse, anyn denesine caraşpajt bolçu.
Qajsy ögüz şaar qurup, neçen türlüü şajman casap, çeberçiliktin coğorqu tepkiçine kötörülö alat? Adam balasyna, uşundaj keremet aqyldy berip, any keremet casağan denege kirgizip, uşunça qubattuu küç-qubattyn eesi qylğany, ojlonulup ajbandarğa sultan qylğanynyn dalili, egerde al dalil bolso, adam balasyn başqalardan artyq körüp, Allanyn özü ağa qamqorduq qylyp, ojlonulup casağanynyn dalil emespi? Uşundaj bolğon soñ, adam balasynyn Caratqanğa qulçuluq qylyp, ağa başyn ijişke qaryzdar ekeni maalym bolbojbu? – deptir.
(Ulandysy bar)
Qotorğon: Abijrbek ABYQAEV
Maqalanyn tüpnusqasy: АБАЙДАН КАЛГАН АКЫЛ-МУРАС