Abajdan qalğan aqyl-muras: 1
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Adattağydaj ele internet düjnösündö sajaqatta cürüp, qazaq elinin uluu uulu Abaj Qunanbaevdin “Qara sözdörünö” coluqtum. Qazaq-qyrğyz bir tuuğan dep beker ajtylbajt da, oquj baştasam, Abaj atabyz qazaqtardy ajtpaj ele qyrğyzdar cönündö ajtyp catqandaj, bolğondo da bir qylym murda caşap ötkön ata-babalarybyzdy emes, azyrqy zamanda ajlanamda körüp-bilip ele cürgön zamandaştarym cönündö ajtyp catqansyjt. Bolğonu ilgeri tört tülük mal cyjnaşsa, ağa azyr ölüü düjnö cyjnoo (qymbat baaluu maşine, qabat-qabat üj, c.b.u.s.) qoşulğandaj.
Negizgisi caşooğo bolğon köz qaraştary, biri-birine qylğan mamileleri oşol ele bojunça. Oşol ele biri-birin körö albağan içi tardyq, qolunda qyzmaty barlarğa qoşomat qyluu, oşol ele bijlik talaş. Uluu adamdyn uluu sözdörü qylymdar boju ölböjt tura. Emese, özüñüzdör oqup körüñüzdör, balkim men cañylyşyp catqandyrmyn, mümkün sizder da özüñüzdörgö, caqyn taanyş-bilişteriñizderdi tabasyzdar. Çyçalabaj, Abaj atabyz özü ajtqandaj keregi bar bolso oqup sabaq alyp, keregi coq bolso taştap salyñyz.
Avtor: Olcobaj Şakir
Qotorğon Abijrbek ABYQAEV
Qara sözdör (Naqyl sözdör)
1. BIRINÇI SÖZ
Uşul caşqa kelgiçe caqşy ötközdükpü, caman ötközdükpü, ajtor bir dalaj ömürübüz öttü: alyştyq, culuştuq, ajtyştyq, tartyştyq, – oor turmuştun dalajyn kördük. Emi orto caşqa cettik: qacydyq, calqydyq, casap cürgön işibizdin pajda-batasyz ekenin kördük, baary kör tirlik ekenin bildik. Emi qalğan ömürübüzdü qantip, emne qylyp ötközöbüz? Ağa coop taba albaj çajnalam.
El baqsamby? Coq, el bağa albajm. Ajyqqyz ooruğa qabylam degen kişi baqpasa, ce calbyrttap-calyndap küjgön cürögü bar, köñülü kökölöp köktö cürgön caştar baqpasa, mağa oqşoğon qaryny andan qudaj saqtasyn!
Mal baqsamby? Coq, bağa albajmyn. Baldar özdörünö cetkidej maldy bağyp alyşaar. Emi qartajğanda qyzyğyn toluq körö albaj turğan soñ, uuru, zalim, tilemçilerdin azyğyn qamdap berem dep qalğan az ömürümdü qor qylar alym coq.
Ilimge kirişsembi? Coq, ilim üjröngöngö da, ilim sözün süjlöşörgö da adam kerek. Bilgeniñdi kimge üjrötösüñ da, bilbegeniñdi kimden surajsyñ? El coq een talaa, erme çöldö kezdemeñdi cajyp alyp, çenep byçyp olturğanyñdyn kimge keregi bar? Syryñdy bölüşüp, çer cazyşar caqyn adamyñ bolboğon soñ, ilimdin özü adamdy erte qartajta turğan ele tüjşük.
Sopuluq qylyp dinge qyzmat qylsamby? Coq, al da bolbojt, ağa da tynçtyq kerek. Ce bir can-düjnöñdö, ce bir körgön künüñdö tynççylyq bolboso, qajdağy sopuluq bolsun.
Baldardy tarbijalap ele cön oltursamby? Coq, bağa albajm. Bağat elem, qandaj bağyşty bilbejm, kim bolsun dep bağam, qajsy elge qoşom, emne maqsatta çoñojtom? Baldarym keleçekte ömürlörün, alğan bilimderin qantkende tuura pajdalanyşaryn özüm bilbesem, alarğa emneni üjrötöm? Bul da carabaj qaldy.
Aqyry ojlodum: uşul ojuma kelgenderdi qağazğa tüşürö berejin, aq qağaz menen qara syjany ermek qylajyn, kimde-kim kerektüü söz tapsa, cazyp alsyn, ce oqusun, keregi coq dese, sözüm özümdö qala beret, emi uşuğa toqtoldum, emi myndan başqa eç bir cumuşum coq!
2. EKINÇI SÖZ
Men bala kezimden uqçumun, bizdin qazaq sartty körsö külör ele: “Eneñdi urajyn keñ qoltuq, byldyrağan tacik, üjdün üstünö cabam dep qamyş taşyğan, öz kölökösünön qorqqon, közü barda ake-cake dep qoşomat qylyp, közü coqto qyzyñdy dep artynan boqtop sökkön, sart-surt degen uşul” dep.
Noğojdu körsö any da sögüp şyldyñdaşar ele: “Töögö mingenden qorqqon noğoj atqa minse çarçap, cöö cürsö es alat, eç nersege yğy kelbegen soldat noğoj, qaçqyn noğoj, soodager noğoj” dep.
Orustu körsö da külüşö turğan: “Ajyl dese attanyp tüşkön cün baş orus” dep. “Orus ojuna kelgenin qylat degen… Emne uqsa işenet, uzun qulaqty taap ber dejt”— dep.
Oşondo men ojlor elem: oo qudaj, bizden başqa eldin baary ant urğan caman el bolot turbajby, eñ qyjyn qalq ele biz ekenbiz dep, aligi ajtylğan sözdördü ajabaj qyzyq körüp külçümün. Emi qarasam sarttyn ekpegen egini coq, soodagerinin cürbögön ceri coq, qylbağan cumuşu coq. Özdörü menen özdörü bolup, biri-biri menen eç qaçan coolaşpajt. Qazaq orusqa qaraj elekte ölgönünö kepinin, tirüüsünö kijimin oşolor cetkizip turuştu. Ata-bala bölüşö albağan maldy soodalyşyp, oşolor ajdap ketip catyşçu ele ğo. Orusqa qarağandan kijin da alardyn köp önörlörün bizge qarağanda köp üjrönüp alyşty. Çoñ bajlar da, çoñ moldolor da eptüülük da, çeberçilik da, sypajgerçilik da, – bardyğy oşolordo. Noğojdu qarasam soldatqa da çydajt, kedejlikke da çydajt, ölümgö da çydajt, moldo, medreseni iştetişip din tutuuğa da çydajt. Emgek menen mal tabuunun cönün da alar bilişet, saltanat quruşup majram tosuu da uşularda. Carybağan tamaq üçün, biz qazaqtar, alarğa calçy bolup cüröbüz. Bizdin eñ bajybyzdy: “Ej sasyğan qazaq, caman butuñ menen talpyldabaj çyğyp ket” dep üjünön quup çyğat. Anyn baary biri-biri menen qubalaşyp qor boluşpaj, önör üjrönüşüp, mañdaj terin tögüp emgek qylyşqandarynyn üzürü. Orusqa ajtar söz da coq, bizdi küñü, qulu qatary da sanaşpajt. Bajağy qyjynsynyp ajtqan, oşondoğu şyldyñ qylğan sözdörübüz qajda?
3. ÜÇÜNÇÜ SÖZ
Qazaqtardyn biri-biri menen qastyq mamilede bolup, birinin tilin biri uğuşpağanyn, biri-birine caqşy sözü az ekendiginin, bijlik talaşqandy caqşy körgöndörün, calqooluğunun sebebi emnede? Aalamğa taanymal daanyşmandar ebaq ele bajqaşqan: ar bir calqoo kişi – qorqoq, qajratsyz bolot, ar bir qajratsyz – qorqoq, maqtaançaq, ar bir maqtaançaq – qorqoq, aqylsyz, naadan, ar bir aqylsyz – naadan, arsyz bolot; ar bir arsyz calqoonun can dosu, özü tojso da közü tojboğon, cutunğan, çorqoq, dostoru coq calğyzdap cürgön can bolot.
Baary tört tujaq maldyn başyn köböjtköndön başqa ojdun coqtuğunan. Cer iştetip sooda qylyp, önör bağyp, ilim-bilimge umtulğanda myndaj bolbos ele. Ar bir qazaq malym köp bolso, baldarymdyqy menikinen da köp bolso dejt. Maly köböjsö malçylarğa baqtyrmaq, özdörü et menen qymyzğa tojup, suluunu cajlap, külüktü bajlap cyrğap cürmök. Qyştoosu tar bolup baratsa, aryzy cetken, syjy ötkön cerlerge baryp, bardyq araketin cumşap biröönün qyştoosun ce satyp almaq, ce tartyp almaq. Al qyştoosun ajrylğan kişi dağy birine baryp tijişmek ce ajlasy ketkende curt qotorup, elden ketmek.
Ar bir qazaqtyn oju uşu. Anan oşolor birine-biri caqşylyq qylaby? Kedej köp bolso arzanğa iştejt, maldan ajrylğandar köböjsö qyştoolor boşomoq dep, men any kedej bolso eken desem, al meni kedej bolso eken dep içibizden tilek qyldyq. Anan al syrtybyzğa çyqty, coolaştyq, doolaştyq, partijalarğa bölündük. Duşmandaryma sözüm ötümdüü, mal cyjuuğa küçüm cetiştüü bolso dep çoñ qyzmattağylarğa cağyndyq, bijlik talaştyq. Qazaq bötön cerge çyğyp, emgek qylyp, mal izdebejt, cer iştetip egin sebüü, sooda qyluu ojuna da kelbejt. Qatarlaryn uşundaj talaş menen çeçebiz degender menen toluqtap partija tüzgöndördün ulam birine öz başyn satyp cürö beret. Uurular tyjylbajt. El içi tynç bolso uuruluqtu eç kim caqtyrbajt ele.
El ekige bölüngöndö, kim ant içip aqtap, aramdyğyn caqtap, anyn sözün süjlösö, ağa tajanyp alyp uuruluğun baştağydan da eselep köböjtöt. Elden çyqqan caqşylardyn üstünön “çapty, talady” degen calğan ajyptardy qojuşup aryz cazyşat. Alarğa tergöö cürgüzüp, suraqqa alyşat. Körbögön nerseni kördüm dep calğan körsötmö bere turğan kübölördü da dajyndap alyşqan, munun baaryn caqşy adamdy şajloodon çyğaryş üçün casaşat, egerde al kert başyn ojlop camandarğa calynsa, anyn da adamdyqtan ketkeni, egerde baş ijbese sottolup, ömür boju eç bir işke alynbaj qalğany oşol.
Quuluq, aramdyq menen boluş bolup alğan soñ, qarapajym eldi qarabajt, tegeregine özünö oqşoğon aram tamaq, mytajmdardy toptop alat, alardan qoqus duşman qylyp alsam aryz cazyp zalaly tiet dep qorqot. Uşul kezde qazaqtarda “işi bilbes, kişi biler” degen maqal çyqty. Anyn maanisi: “Maqsatyña işiñdin tüzük bolğonunan cetpessiñ, kişinin amal-ajlasy menen cetersiñ”degeni.
Boluş üç cylğa şajlanat. Alğaçqy cyl: “Seni biz şajlabadyq bele?” – degen eldin doomatyn cana cemelöösün uğuu menen ötöt. Ekinçi cyl, kijinki şajlooğo talapker menen añdyşyp cürüp ötsö, üçünçü cyl şajloo caqyndap, ordunda qalyştyn amalyn qylyp cürüp ötöt. Emi emnesi qaldy?
Uşul qazaq qalqynyn buzuqçuluqqa qabylyp, cyldan cylğa tömöndöp baratqanyn körgön soñ, menin ojuma keldi: boluş bolom degen talapker bir az bolso da, orusça bilim alğan kişi bolso. Egerde, arañarda andaj adam coq bolso, ce bolso dağy any şajlaşpasa, anda boluştu üjözdün baştyğy ce asker akiminin dajyndoosu menen bolot dese, elge köp pajdasyn beret ele. Anyn sebebi: birinçiden, qyzmatqa turğandy caqşy körgön qazaq baldaryn oquuğa berişse, al da pajda bolmoq, ekinçiden, dajyndalğan boluştar elge ildettüü bolboj, başçylarğa tüz baş ijişmek. Cana da dajyndalğan boluştardy öjdötön tekşerüülördü qysqartsa, al qyzmattan tüşüp qalam dep qorqpoj iştese balkim calğan aryz bergender azajar bele, balkim taqyr ele bolboj qalmaqtyr.
Dağy, ar bir boluştuqta bij şajloo, qalqqa köp zalalyn tijgizip kele catqanyn körüp-bilip bütpödükpü. Bul bijdin işi, şajlap qojso ele ar bir qazaqtyn qolunan kele berçü iş emes. Buğa murdağy Qasym handyn “Qaşqa colun”, Eşim handyn “Eski colun,” kül döbödö kündö keñeş bolğondo Tooke handyn “Ceti carlyğyn” catqa bilişi kerek. Al eski sözdördün qança zaman ötüp, bul cañy zamanğa şajkeş kelbej qalğan cerlerin almaştyryp, any bügünkü küngö ylajyqtaştyryp oñdoğonğo caraj turğan kişi kerek. Andaj kişi azyr az, ce taqyr ele coq. Ilgeri qazaq cajyn caqşy bilgender ajtyşyptyr: “Bij eköö bolso, doo törtöö bolot” dep. Anyn maanisi – bijdin sany taq bolboj, cup bolso talaş-tartyş toqtobojt degen söz. Antip bijdin sanyn köböjtküçö, ar bir boluş elden üçtön bilimdüü-ilimdüü, baştary iştegen kişiler möönötsüz, uzaq ubaqytqa şajlanyşsa, alardy caman işterge çalynmajyn işten alyşpasa. Doonu çeçeerde eki dooger birden bijdi tandap, ortoğo bir ortomçunu qoşup alyp çeçişse, anda da çeçilbej qalsa anda bajağy üç bijdin çoñu çeçip berse, oşondo doolor uzaqqa sozulbaj ubağynda bütüp turmaq.
4. TÖRTÜNÇÜ SÖZ
Ar bir bajqağan adam bilse kerek: külkü degeniñ bir mastyq ekenin, ar bir mas kişide bir qylyq bolorun, ar bir mas süjlöşö kelseñ başty oorutaryn. Myndaj qarasaq, mas kişi cön ele yrsalaqtap külö berip, qyla turğan işin unutup, aqylyn da ujatyn da coğotup, keçirimsiz qatalardy ketiret. Oşondoj keçirilgiz qataçylyqtardy ketirgen adam bul düjnödö bolobu, ce tigi düjnödöbü — coop berbej qalbasa kerek. Ar bir aqyl-estüü, ubajym-qajğyny ojloj cürgön kişi, dünüjö işinde bolsun, aqyret işterinde bolsun, calcaqtabaj cyjnaqtuuraq bolğonu tuura emespi. Ar bir cyjnaqtuuluqtun artynda ijgilik turat. Emi oşondoj eken dep ele, dajyma ele qabağybyzdy qaryş salyp, ütüröjüp cüröbüzbü?
Dajyma ele oşentip qabaq çytyp cürgöngö bir can çydajt beken? Dajyma külböj cürö alabyzby, dajyma külböj cürgöngö çydağan can barby? Coq, men dajyma qajğyryp cür debejmin. Ubajymdan qajğysyzdyğyña ubajym qyl da, oşol ubajym-qajğydan qutuluunun orunduu araketin casooğo qam körüş kerek. Ar bir orunduu araket özü ele ubajym-qajğyny azajtat. Orunsuz külkü menen azajtpa qajğyny, orunduu araket menen azajt! Çyğaar eşigin taba albaj, ubajym-qajğynyn içine kirip alyp, qamalyp qalmaq, al özü da bir ant urğandyn işi, cana bir caman kişinin qylyğyna külsöñ, any şyldyñdap külbö, ağa yza bolğonuñdan kül, yzaluu külkünün özü da – qajğy. Andaj külkügö özüñ dele barbassyñ, ar bir caqşy adamdyn caqşylyq tapqanyna yraqattanyp kül, anyn caqşylyqty caqşylyğynan tapqandyğyn ülgü körüp kül. Ülgü alğandyn özü ele mastyqqa ciberbej, ubaqtysynda toqtotot. Köp külkünün baaryn maqtağanym coq, anyn içinde bir külkü bar, bul – Qudaj caratqan öz ordunan, köödöndön çyqpaj, adamdar uqsun dep qalp şañqyldap, qoozdop bojolğon casalma külkü. Adam balasy yjlap tuulup, kejip ölöt. Eki ortodo bul düjnönün yraqatynyn qajda ekenin bilbej, biri-birin añdyp, biri-birine maqtanyp, asyl ömürdü boşqo, caramsyz işter menen qor tutup ötközüşöt da, ömürünün seresine cetkende, bir kündük mürdü bardyq malyn berip da satyp ala albajt. Quuluq qylyp, köz süzüp aldamçylyqqa baryp, tilenip-suranyp caşoo – önörsüz ittin işi. Qudajğa tobo keltirip, öz qajrat-küçüñ menen mañdaj teriñdi tögüp emgek qylsañ, qara cer da tüşümün berip, qur calaq qaltyrbajt.
5. BEŞINÇI SÖZ
Kökürök tolğon muñ-qajğy kişinin özünö bilgizbej, bütkön bojdu çymyratyp, muundaryñdy boşotup, közdön caş bolup ağyp, tilden sözdön qaltyrat. Qazaqtar: “Ee Qudaj, caş baladaj qajğysyz qyla kör!” dep tilek qylğanyn köp kördüm. Anysy, caş balağa qarağanda özün estüü kişi sezip, eskergenge eç nersesi coqton beter, qajğyluu kişi bolup qalğansyğany. Qajğylary emne bolğon qajğy ekenin maqaldarynan körösüñ: “Tüştük ömürüñ bolso, bir küngö cetkidej mal cyj”, “Qoluñda bolboso, atañ da cat bolot”, “Mal – adamdyn boor eti menen teñ”, “Malduunun cüzü caryq, malsyzdy cüzü çaryq”, “Er azyğy menen börü azyğy colunda”, “Erdin maly elde, erikkende qoldo”, “Alğan qolum, beregen”, “Mal tapqan erdin cazyğy coq”, “Bajdan ümüt qylbağan, qudajdan ümüt qylbajt”, “Qardyñ açsa, qaraluu üjgö çap” degen uşu syjaqtuu sözdör ötö ele köp.
Bul maqaldardan emne tyjanaq çyqty? Maalym boldu: qazaq tynçtyq üçün, bilim üçün, adilettik üçün qam cebejt eken, biroq, mal dese içken aşyn taştajt eken, al emi maldy tabuunu bilbejt eken. Bir bilgeni – maldy biröönü aldap, biröönü maqtap alat eken, berbese any menen coolaşat eken. Egerde atasy malduu bolso any menen mal talaşyp qarmaşqandy da ujat körüşpöjt eken. Ajtor, uuruluq, quuluq-şumduq, tilemçilik cana uşul syjaqtuu qylyqtyn qajsynysyn casabasyn, mal taap kelse caza tartpajt. Bulardyn aqyl-esi kire elek caş baladan emnesi artyq? Biroq, caş baldar qyzyl oçoqton qorquşat eken, bular tozoqton da qorquşpajt. Caş baldar ujalsa kirerge cer tappaj qalyşsa, bular ujalğanğa sebep tappajt qalyşat eken. Artyqçylyğy uşulbu? Qoldo barybyzdy bölüşpösök, biz da alardyn deñgeeline tüşpösök, alar bizge dalysyn salyp teskeri qarap ketkenge dajar. Izdegen elibiz uşulbu?
6. ALTYNÇY SÖZ
Qazaqtyn bir maqaly bar: “Önör aldy – birimdik, yrys aldy – tiriçilik” dejt. Birimdik qandaj elde bolorun, qandaj qylğanda kelerin — bilbejt. Qazaq ojlojt: mal ortodo, aş ortodo, kijim ortodo bolso eken dejt. Andaj bolğondo bajlyqtan emne pajda da, kedejlikten emne zyjan? Tuuğanyñdan bölünböj cyjğan bajlyq da bajlyqpy? Oşolbu birimdik degen? Coq, çoğuu aqyldaşyp iş qylsañ, — myna oşol birimdik, mal-candyn çoğuu bolğonu birimdik emes. Malyñdy berseñ atasy başqa, dini başqa, tili başqalar dele birigip ooqat qyla berişet. Birimdik malğa satylsa, adep-ahlaqtyn kete baştağany oşo. Ağajyn-tuuğan maly, ooqaty çoğuu bolğon üçün ele birikpej, ar kim öz nasibin Qudajdan tilep, öz küçün tuuğandarynan ajabaj qyzmat qylsa ğana birimdik bolot. Andaj qylbasa, Qudajdy unutup biri-birine camandyq izdej baştaşat. Biri-birine taarynat, biri-birin aldajt, biri-birin uşaqtajt. Munun emnesi birimdik? “Yrys aldy – tiriçilik” deşet, qana al tiriçilik? Coq, andaj tiriçilik itte da bar. Andaj tiriçilikti qymbat körüp barqtağan adam, ölümdü coo körüp, aqyretke duşman bolot. Canyn qorğolotup, coodon qaçyp, qorqoq atanyp, emgek qyluudan, qyzmat qyluudan qaçyp, erinçeek atanyp, dünüjödö eldin yrysqysyna duşman bolot. Alar ajtqan tiriçilik başqa. Kökürögü, köñülü tirüü bolso oşonu ajtat. Özüñ tirüü bolsoñ da, kökürögüñ ölüü bolso aqyl ajtuuğa söz taba albajsyñ. Adal emgek menen erinbej cürüp mal taba albajsyñ.
Keseldüü calqoo, qylcyñ baş,
Aram tamaq, aqyly az,
Qoltuğunda qotur taş,
Art cağyn ojlop ujalbas, – bolup cürüp tirüümün debe, andan körö Alla cibergen aq bujruqtuu ölümüñdü tile.
7. ČETINÇI SÖZ
Caş bala eneden törölgöndö ele eki türlüü münözü menen tuulat. Birinçisi – içsem, cesem, uqtasam dep turat. Bular – dene qumary, bular bolboso dene canğa qonoq üj bolo albajt, özü da öspöjt, cetilbejt; Ekinçisi, bilsem dep turat. Emne körsö oşoğo talpynyp, caltyraq-culturaq körsö ağa qyzyğyp, oozuna salyp daamyn tatyp körüp, surnaj-kernejdin ünü çyqsa tyñşaj qalyp, anyn dobuşuna umtulup, bir az çoñojo baştağanda it ürsö da, maldyn ünü çyqsa da, biröö külsö da, biröö yjlasa da tura cügürüp, “al emne?” “tigi emne?” dep, “al emnege antet?” “bul emnege mintet?” dep közü körgön, qulağy uqqan nersenin baaryn tynç ala albaj suraj berişet. Munun baary – bilsem eken, körsöm eken degen can qumary.
Dünüjönün körüngön cana körünbögön syrlaryn açyp, bardyğyn caqşylap bilbese adam balasy adam bolo albajt. Any bilbegen adamdyn ajbanattardan ajyrmasy coq. Adegende ele caratqan Qudaj ajbanattardan ajyrmalap adamğa aqyl-es bergen. Oşol qubatsyz meesi qatyj elek essiz bala kezdegi “bul emne, tigi emne?” dep bir nerseni surap bilgisi kelgende içken aşybyzdy unutup, ujqubuz umaçtaj açylyp ketçü qumarybyzdy, er cetip aqyl kirgen soñ, ordun taap izdenip, kişisin taap suranyp, bilim alğandardyn coluna emnege salbajbyz? Oşol örüştötüp örüşübüzdü uzartyp, qumarlanyp cyjğan qazynabyzdy köböjtsök, bul can azyğy emespi. Deneden candy artyq qylyp, deneni canğa baş ijgizken ele. Coq, biz andaj qylbadyq, qarğadaj qarqyldap ajyldağy boqton alys kete albadyq, aqyl-esibiz bala kezde küçtüü eken.
Er cetkenden kijin, küç-qubattuu bolğonubuzdan kijin any uqpaj qaldyq. Aqyl-esti denebizge baş ijgizdik, eç nersege köñül burbadyq, köz salğan coqpuz, cüröktün ajtqanyna işenbedik. Közgö urunğan nerselerdin syrtyn körgöngö ele yraazy bolduq. Anyn içki syryna köñül bölbödük, bilbej qojğon kişinin emnesi ketmek ele degen ojdo bolduq. Biröö ajtsa da uqpajbyz. Biröö aqyl ajtsa : “Öz bilgeniñ — özüñö, öz bilgenim – özümö”, “Kişi aqyly menen baj bolğuça, öz aqylyñ menen cardy bol” degen dejbiz, özübüz bilbejbiz, bilgendikin uqpajbyz. Köküröktö ot coq, köñüldö işenim coq. Kökürök soqur bolğon soñ, ajbandan emne ajyrmabyz bar?
Bala kezibizde caqşy ekenbiz. Bilsek da, bilbesek da, bilüügö dilgir adamdyn balasy ekenbiz. Emi bügünkü kündö ajbandan da camanbyz. Ajban bilbejt, bilemin dep talaşpajt. Biz tük bilbejbiz, naadandyğybyzdan biz dele bilebiz dep, söz berbej bilimdüüdön talaşqanda, ölör-tirileribizdi bilbej, küröö tamyrybyz kööp çyğat.
8. SEGIZINÇI SÖZ
Uşul aqyldy kim üjrönöt, bul nasyjqatty kim tyñşajt? Biröö – boluş, biröö – bij. Alardyn aqyl üjrönöjün, nasyjqat tyñşajyn degen oju bolso, al orunğa şajlanyşmaq da emes. Alar özdörü kimge bolso da ülgü bolup, kimge bolso da aqyl üjrötöbüz dep şajlanyşat. Özdörü oñolup bütüp, emi eldi oñdoğondoru ele qalğan. Anan oşolor qantip uqsun, uğajyn dese da qolu boşojbu? Öz işi bar: uluqqa künöölüü bolup qalabyzby, ce eldegi buzuqularybyzdy qozutup alabyzby, ce cön catqan elibizdi ojğotup alabyzby, ce özübüz çyğymdap, çyğymybyzdy toltura albaj qalabyzby? – dep qorquşat; şartyna qaraj bir taanyşyn östürüp, bir taanyşyn qutqarajyn degen meenetteri menen qoldoru bajlanuu.
Bajlar, bir kün bolso da başyna döölöt qonup, dünüjönün carymyn eelep turuşat. Özündö coqtu maly turğanda satyp alyşat. Köñüldörü köktö, közdörü asmanda, adaldyq, aramdyq, aqyl, ilim-bilim, – bulardyn birin da malğa teñeşpejt. Mal bolso Qudajdy dele paralap alsa bolot deşet. Anyn dini, qudajy, eli-curtu, bilimi-ujaty, ar-namysy, caqyny, baary – mal. Anan sözdü qantip uqsun, uğajyn dese da qolu tiebi? Al maldy suğarbasa, tojğuzbasa, soodalabasa, qajtarbasa, baqtyrbasa, uuru-börüdön, suğalaq közdördön, – myna uşunun baarynan saqtanbasa, biröö kelip saqtap berebi. Anyn baaryn ordu-orduna qojup, maqtanğanğa carağydaj qylğyça qaçan? Qoldoru tijbejt! Al emi, uuru-zalim, şumpajlar özdörü dele uğuşpajt, bajquştar, eptep-septep künün körüp cürüşöt. Anan kejipteri oşol bolso, ilim-bilim, aqyldy emne qylyşsyn? Ilim-bilimdin kedejge da keregi coqtoj: “Bizdi emne qylasyñ, andaj sözdördü uğa turğandarğa ajt!” deşet. Alardyn eç nerse menen işi coq, nietteri taza. Başqalardyqyndaj ooqat alarda bolğondo, eç muñ-qajğyny bilbej caşaşmaq oqşojt.
9. TOĞUZUNÇU SÖZ
Men özüm – qazaqmyn. Qazaqty caqşy körömünbü, ce cek körömünbü? Eger caqtyrsam qylyqtaryn caqtyrmaqmyn. Cürgön-turğandarynan adam caqşy körgüdöj, köñülgö cağa turğan bir nerse tapmaqmyn. Ümütümdü üzböj, anysy bolboso, munusu bolot da dep köñülgö qubat qylmaqmyn, biroq andaj bolboj catpajby. Egerde cek körsöm – eç kimisi menen süjlöşmök emesmin, keñeşmek emesmin, eç kim menen syrdaşpajt elem, çaqyrğan toj-aşyna barbaj, “emne qylyptyr, emne boldu?” debej tynç catmaqmyn, kerek bolso başqa caqqa köçüp ketmekmin. Bulardy oñdojun deseñ oñdoloruna, üjrötöm deseñ üjrönörünö ümütüm coq. Mende bul eki sezimdin biri da coq. Eköönün birin tandabasam bolbos.
Tirüü cürsöm da, özümdü tirüüdöj sezbejm. Oşolordun yzasynanby, özümö-özüm yza bolğondonbu, ce başqa sebeptenbi – bilbejm. Syrtym soo körüngön menen içki düjnöm ölüp qalyptyr. Açuulansam yzalana albajm. Külsöm qubana albajm, süjlögönüm öz sözüm emes, külgönüm öz külküm emes, baary teñ alda kimdir-biröönükü. Qajratym barynda qazaqty qyjyp başqa caqqa ketmek tügül, özün caqşy körüp ümüt qylyp cürüpmün. Qaçan abdan bilip, ümütüm üzülgöndö, başqa caqqa baryp, catty öz qylyp, üjür bolo turğan qajrat calyn öçüp qalğan eken. Oşol sebepten, bir cürgön, köödönüm boş pendemin. Keede ojlojm: bul da caqşy, ölör kezde attiñ aj, uşundaj sonun qyzyq caşoo qalyp catat! dep qajğyrbaj, aqyretten caqşylyq ümüt qylyp ölgönüm caqşy ğo dep.
10. ONUNÇU SÖZ
Biröölör qudajdan bala tilejt. Al emnege tilejt? Ölsöm ordumdu bassyn dejt, artymdan quran oqup tursun dejt, qartajğan kezde baqsyn dejt. Andan başqa emne dejt? Balam orumdu bassyn degeniñ emne? Özüñdön qalğan dünüjö eesiz qalbasyn degeniñbi? Qalğan dünüjöñdün qamyn sen cejsiñbi? Ölüp baratqanda özgölördön qyzğanğanyñby? Özgögö qyjbağandaj senin başqalardan emne artyq ceriñ bar ele? Balanyn bary – qyzyq, balanyn coğu – küjüt, anan anyn qandaj boluşun suradyñ? Dünüjödö özüñdün körgön qorduğuñ azby? Özüñdün qylğan ittigiñ azdyq qyldyby? Emi bir bala tuudurup, any da it qyluuğa, ağa da qorduq körsötüügö mynça emnege qumar bolduñ?
Artyman balam quran oqup tursun dejsiñ, tirüüçülüktö özüñ caqşylyq qylğan kişileriñ köp bolso, kim quran oqubajt? Camandyqty köp qylsañ balañdyn qurany tiebi? Tirüü kezde özüñ qyla albağan işti, sen ölgön soñ balañ casajby? Aqyret üçün bala tilegeniñ – balam caşynda ölsün degeniñ. Egerde, er cetsin deseñ, özü er cetip, ata-enesin azap-tozoqton qutqarar bala qazaqtan tuular beken? Andaj balany sendej ata, senin eliñdej el asyrap östürö alar beken? Qartajğanda bağat degeniñ, – al dağy bolboğon söz. Birinçiden, – özüñ qaruuñ ketip, basa albaj qalğyça caşajsyñby? Ekinçiden, – balañ meerimdüü, bağa ala turğandaj bolup çoñojobu? Üçünçüdön, – malyñ bolso seni qarabaj taştaşaby? Malyñ coq bolso kimdin qandaj bağaryn qajdan bilesiñ?
Balañ tapqan malyñdy köböjtüp bağaby ce çaçyp coq qylaby – al da belgisiz. Maqul, Qudaj Taala uul berdi dejli, any özüñ caqşy tarbijalap bağa alaryñdy bilesiñbi? Bilbejsiñ, murdağy özüñdün künöölörüñdü kötörüp cürgönüñ az kelgensip, balañdyn künöösünö da ortoqtoş bolosuñ. Adegende balañdy özüñ aldajsyñ: “Myna, mobunu taap berem, tigine tigini alyp berem” dejsiñ. Başynda balañdy aldağanyña maaşyrlanasyñ. Anan balañ aldamçy bolup össö kimden körösüñ? “Tilde, sök” dep biröönü söktürüp, ağa biröö birdeme dese “al esi coq nemege teñelbej ele qojçu” dep boluşa ketip, tentektikke üjrötüp, oquuğa berse moldonun eñ arzanyn izdep, qat taanysa boldu dep, quu bol, şum bol dep, “balançanyn balasy seni syrtyñdan satyp ketet” dep tirüü candan şek sanooğo, özümçüldükkö üjrötösüñ, uşulbu senin bergen tarbija-taalimiñ?
Anan oşol baladan caqşylyq kütösüñbü? Anan mal tilejsiñer, any emnege kerek qylajyn dep tilejsiñer? Adegende, Qudajdan tilejsiñbi? Tilejsiñ. Qudajdyn bergenin albajsyñ. Qudaj Taala sağa emgek qylyp mal tapsyn dep küç-qubat berdibi. Berdi. Al qubatty adal emgek qyluuğa cumşadyñby? Cumşağan coqsuñ. Al qubatty ordun taap sarp qylğandy bilsin dep ilim berdi, any oqup üjrönböjsüñ. Al ilimdi oqusa, uqsa dep bergen aqyldy, qajda ciberdiñ? Any kim bilet? Erinbej emgek qylsa, tüñülböj türö qydyryp, orunun taap izdese, kim ele bajybajt? Anyn sağa keregi coq. Seniki – bir cerden qorqutup alsañ, bir cerden calynyp alsañ, bir cerden aldap alsañ boldu, izdegeniñ oşol. Bul qudajdan tilegendik emes. Bul – adamdyq abrojun, aryn satyp, ulup-culuu, tilemçilik qyluu.
Maqul, oşentip cürüp mal cyjnadyñ, bajydyñ. Oşol maldy satyp bilim alyş kerek. Özüñ oqubasañ balañ oqusun. Bilimsiz aqyret da coq, dünüjö da coq. Bilimsiz oquğan namaz, tutqan orozo, qylğan ibadat işteriñ qabyl bolbojt. Ittik menen tapqan maldy adamkerçilik işterge cumşağan bir da qazaqty körgön coqmun. Baary ele ittik menen tapqan malyn, ittik menen qorotuşat. Myndaj bajlyqtan – azap, meenet, yzadan başqa eç nerse qalbajt. Qolunda bar bolup qalsa bajmyn dep maqtanat. Qolunda coq bolup qalsa “Men da bir kezde baj elem” dep maqtanyç qylat. Bolğon bajlyğyn tügötüp alsa qajyrçylyq coluna tüşöt.
Qotorğon Abijrbek ABYQAEV
Maqalanyn tüpnusqasy: Абайдан калган акыл-мурас