Qyrğyz taanuu: Qoş muhittin aqademijasyn tüptöö - calpy mildet
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Bişkekte «"Manas" cana Çyñğyz Ajtmatov uluttuq aqademijasy» attuu ilimij-ağartuu mekemesinin rasmij açylyşy üçün aqyrqy qamylğalar cürüp catat. Bul cañy aqademijanyn turpaty caatynda taryhçynyn bloğu.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Qyrğyzstandyn mamleket başçysy Sooronbaj Ceenbekov byjyl 31-janvarda (üçtün ajynyn 31inde) qol qojğon carlyqqa cana premjer-ministr Muhammedqalyj Abylğaziev qol qojğon Qyrğyz Respublikasynyn Ökmötünün 2019-cyldyn 3-ijunundağy (qulcanyn 3ündögü) № 275 toqtomuna ylajyq, ölködö «"Manas" cana Çyñğyz Ajtmatov uluttuq aqademijasy» dep atalğan cañy mamlekettik mekeme tüzülgönü tuuraluu qalajyq durus qabardar.
Bul mekemenin prezidenti bolup Topçubek Turğunaliev, vise-prezidenti bolup marqum Çyñğyz Ajtmatovdun kence uulu Eldar Ajtmatov dajyndalğan. Egerde Topçubek Turğunaliev buğa çejin Işenaaly Arabaev atyndağy Qyrğyz mamlekettik universitetine qaraştuu Manas taanuu institutun cigerdüü cetektep kelse, Eldar Ajtmatov bolso Ajtmatov taanuu caatynda, asyrese, zalqar cazuuçunun üj-muzejin ujuşturuu bojunça bir qatar alğylyqtuu qoomduq iş-çaralardy ujuşturğandyğy menen maalym.
Cañy ilimij-çyğarmaçyl ujumdun telçigişine salym qoşqon dağy bir cetekçilerdin biri - belgilüü taryhçy, professor Taşmanbet Kenensariev. Al buğa çejin OşMUnun birinçi prorektoru, OşMU rektorunun mildetin atqaruuçu, Calal-Abad MUnun rektoru, Qyrğyzstandyn Tyşqy işter ministrligine qaraştuu Diplomatijalyq aqademijanyn prorektoru, Cusup Balasağyn atyndağy QUUnun Çölköm taanuu cana qyrğyz taanuu qafedrasynyn professoru, I.Arabaev atyndağy QMUnun professoru syjaqtuu qyzmattardy arqalap kelgen. Al Oş şaarynyn şarttuu 3000 cyldyq maarakesine bajlanyştuu bir neçe el aralyq ilimij cyjyndy natyjcaluu ujuşturğandyğy menen da maalym.
Bul ilimij mekemeni ujuşturuu maalynda qoomçuluqta ar qyl pikirler ajtylyp keldi. Maselen, «ölkö qarcylyq qyjynçylyqty baştan keçirip catqan azyrqy maalda yqsyz çyğymdardan qaçyp, bul instituttardyn cügün murdağydaj ele Qyrğyz Respublikasynyn Uluttuq ilimder aqademijasynyn Til cana adabijat institutuna cüktöp qojso dele bolmoq» degen cüjöölüü syn pikirler boldu.
Arijne, «Manas» üçiltigin 2013-cyly UNESCO'do düjnölük murastardyn tizmesine qattatqandan beri «Qyrğyzstan köp cyldan berki qamylğalardy cyjyntyqtap, atajyn «Manas» taanuu aqademijasyn ujuşturup catqandyğy - alğylyqtuu qadam» dep bul iş-çarany qubattooğo alğandar da az emes.
Al emi Ajtmatov taanuu arqyluu qyrğyz adabijatynyn zamanbap tuu çoqusu bolğon cazuuçunun ğana ömürü, çyğarmaçylyğy emes, qyrğyz adabijatynyn ijgilikteri da qomplekstüü tarazalanarynda şek coq.
Bul eki muhitti - «Manas» taanuu menen Ajtmatov taanuunu bir mekemenin alqağyna syjdyruu, balkim, coğoruda eskerilgendej, yqsyz qarcylyq çyğymdardan qaçuu dalalatynyn mömösü bolğondur. Munu borbor şaarybyz Bişkekte bir ele köçönü (murdağy birdiktüü Belinskij köçösün) Manas menen Ajtmatovdun atyna qojğon oquja menen çataştyrbaş kerektir?
Düjnödö tigil ce bul ölködögü orçunduu madanij baaluuluqtardy cana cetişkendikterdi atajyn izildegen ilimij cana ağartuuçu instituttar buğa çejin ele tüzülüp kelgen. Germanijadağy Goete institutu, Qytajdağy Qonfusij institutu, Orusijadağy Puşkin institutu cana başqa mekemeler cönündö oqurmandar durus qabardar.
Egerde egemen qyrğyz mamleketinde ujuşturulbasa, anda degi «Manas» taanuu cana Ajtmatov taanuu ilimij-ağartuu mekemesi qajaqta negizdelmek ele?
Anyn üstünö dal uşul eki özöktüü ilimij tarmaq QR UIAsynyn Til cana adabijat institutunda üstömdük qylyp qalğanda, başqa da qyrğyz tiline cana adabijatyna bajlanyştuu tüpkülüktüü maselelerge azyrqy öp-çap qarcyloo zamanynda azyraaq köñül bölünüp qalğandyğy dele caşyruun emes. Uçurda QR UIAsyndağy bul institutta runa symal cazmany, arab cazmasyn cana başqa cazmalardy iliktegen, Cusup Balasağyn menen Mahmud Qaşğarinin çyğarmalaryn tüp nusqasynda oquj alğan caş adister barby? Çağataj cazmasyndağy çyğarmalardy izildöö caatynda qaçanqyğa çejin Omor Sooronov syjaqtuu aqsaqaldardyn ğana qolun qaraşybyz kerek? Anyn colun ulantçu qajsy caştar bar? Qyrğyz tilinin maselelerin iliktegen tarmaqqa qandajça köñül buruluuda?
Balkim, uçurda Qyrğyz-Türk «Manas» universitetinde emgektenip catqan Nurdin Useev, Qajrat Belek syjaqtuu bulaq taanuuçu caş adisterdi bir ele uçurda Uluttuq aqademijağa işke tartuu kerektir? (Alys barbaj ele, aqademija menen universitet eriş-arqaq iş alyp barğan Orusijanyn aqademijasynyn Novosibirsq şaaryndağy Şiber bölümün örnök qylyp alsaq bolot).
Demek, QR UIAsynyn Til cana adabijat institutunda azyrqy tapta da Manas» taanuu cana Ajtmatov taanuu maselelerinen tyşqary atqarylyp catqan cana atqaryluuğa tijiş bolğon mildetter arbyn.
Baamybyzda, cañy tüzülüp catqan «Manas» taanuu cana Ajtmatov taanuu aqademijasy calañ ğana tilçi, adabijatçy, folqlor taanuuçu adister menen çektelbejt. Bul aqademijağa filosoftor, taryhçylar, qotormo ustattary, ağartuuçular, muzyqa taanuuçular, körköm önör öküldörü tartylyşy kerek (maselen, «tarançy sojso da, qasapçy sojsun» degendej, Teodor Gersendin «Manastağy» kejipkerlerdi çağyldyryşy cana Ajtmatovdun çyğarmalarynyn körköm önördö çağyldyrylyşy maselesin körköm önör taanuu adisteri taryhçydan ce tilçiden myqty izildeşet emespi).
Ar qyl ilimij tarmaqtardyn öz ara çielenişken maselelerin iliktegen, bir ğana ilimij tarmaqqa syjbaj turğan qomplekstüü iş alyp barçu poliglot caş adister bul cañy aqademijağa aba menen suudaj kerek.
Cañy aqademijağa Bişkek şaarynyn Ishaq Razzaqov köçösündögü 8/1, 8/2 daregindegi mamlekettik imarattar ötkörülüp berilip, alar şaşylyş oñdoluuda.
Bul ilimij-ağartuu mekemesi calañ ğana ilimij iş-araket menen çektelbesten, keleçekte magistratura, aspirantura, doqtoratura caatynda da iş alyp baryşy kerektir? Uşul bağytta dağy ele qajçy pikirler ajtylyp kelet. Menimçe, bul aqademijağa baqalavr deñgeelinde studentterdi oqutuuğa ali erte.
Adisterdi keñiri bağytta dajardaş üçün, boloçoq «Manas» taanuuçu cana Ajtmatov taanuuçu adisterge bir ele uçurda türkologija, Çyğyş taanuu, çölköm taanuu, maalymat tehnologijasy caatynda dajardaj turğandaj qoşumça darstardy qoşup, bir neçe türk tilderin salyştyrma üjrönüü mümkünçülügün caratyp, ajtor, bul aqademijanyn boloçoq ilimpoz tarbijalanuuçulary tar kesiptin ğana eesi emes, keñiri mümkünçülükkö ee ğumanitardyq kesiptin da eesi boluşuna cetişüü abzel.
Darygerler tuuraluu eski azil eske tüştü. «Emnege kelgen qardarlardyn bardyğynyn tişin şart ele suurup salyp catasyñ?» dese, bir tiş doqtur ajtyptyr: «Tişti suurbaj darylağan sabaqtarğa carytyluu qatyşçu emesmin».
Anyn syñaryndaj, bul aqademija «çü» degende ele tar bağytqa çiderlenip qalbastan, ar taraptuu bolup, başynan ele Internet cana başqa maalymat tehnologijasynyn artyqçylyqtaryna yñğajlaşyp, Uluttuq ilimder aqademijasy, cer-cerlerdegi ilimij instituttar, ağartuu mekemeleri, muzejler, Mamlekettik til qomissijasy, «Muras» fondu syjaqtuu şerikter menen tyğyz iş alyp barğan danaker mekeme boluşu abzel. Internet cana qompüter (esepker) menen azyrynça başyn ooruta elek cana bir ğana tildi bilgen adisterge bul zamanbap cajda eç orun bolbooğo tijiş. Qyrğyzstandağy cana düjnödögü ar bir ilimpoz adis bul aqademijanyn boloçoq onlajn kitepqanasynyn qazynasynan pajdalanyşy üçün Internetke bajlanyştuu qamylğa işteri bir neçe cyldy özünö alaary şeksiz.
Bul aqademija «Manas» taanuu cana Ajtmatov taanuu ilimij tarmaqtarynyn cetişkendikterin qyrğyz tilinde üç alfavitte (kiril, latyn cana KERdegi Qyzyl-Suu Qyrğyz avtonom oblusunun arap alfavitinde), oşondoj ele anğlis, orus, türk, qytaj syjaqtuu çet tilderde tarqatuuğa cöndömdüü internet-barağyn negizdeşi talapqa ylajyq.
(Qytajda Şincañ «Manas» izildöö borboru bir neçe cyl ilgeri «manas.cc» degen internet-baraqty özgöçö bajsalduu baştağan. Bul baraqtağy tekstter qyrğyz tilinde arab cana kirill cazmalarynda cajğaştyrylçu. Any negizdöögö ürümçülük professor Mambetturdu Mambetaqun opol toodoj emgek siñirgen. Kejiştüüsü, 2017-cyldyn soñuna tartyp bul internet-baraq bizge belgisiz sebepter menen cabylyp qaldy. Biroq bul internet-baraq ötö ijgiliktüü qoomduq tacryjba qatary zamanbap taryhta ar dajym ajtyla cüröründö eç şek coq.
Al emi Bahtijar Şarşeev degen caş zamandaşybyzdyn meeneti menen «qyrgyz.com» degen internet-baraq tüzülüp, qyrğyzdyn kirill cana latyn alfavitterinin şajkeştigi caatynda ügüt cürgüzö baştady. Latyn alfavitin tartipke saluu caatynda türkoloğ Gülzura Cumaqunova da öz sunuşun kirgizdi. Bul ilimij köç aqyry «Manas» taanuu cana Ajtmatov taanuu aqademijasyn da özünö qamtyj turğandyğynda şek coq. Azyrqy düjnölöşüü cürümü maalynda aqademijanyn caratmandyq mömölörü bir ğana alfavittegi caryjalar menen çektelip qalbaşy abzel.
Bul cañy aqademija – cön ğana atqaminerler cyjylyp alçu caj emes. Albette, başqaruu adisteri (menecerler) kerek, biroq camaattyn basymduu köpçülügün talanttuu ilimpozdor cana ağartuuçular tüzüşü abzel, qyzmat orundary da oşoğo ylajyq tüzülüşü zaryl. Aqademija ilimdegi qajçy pikirlerdin da çordonu, erkin oj cügürtüünün majdany boluuğa tijiş.
«Tuulğanyna emes, turaaryna süjün» degen naqyl kep bar emespi.
Bul aqademijanyn telçigip ketişi – anda iştej turğandardyn ğana emes, calpy ulutubuzdun bilgilerinin ortoq mildeti.
Maqalanyn tüpnusqasy: Кыргыз таануу: Кош мухиттин академиясын түптөө - жалпы милдет
Comments