ROZA AJTMATOVA: MENIN AĞAMDYN ATA CURTU – QYRĞYZSTAN
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
AVTOR: OLCOBAJ ŞAKIR
2018-cyly Calal-Abat şaaryndağy Universitettin Çyñğyz Törökuloviç Ajtmatovdun 90 cyldyğyna arnalğan qonferensijasyna baryp qaldym. Barğanda ele curnalistter intervjuğa çaqyryp qalyşty. Masele Çyñğyz Törökuloviçtin qajsy cerde törölgöndügü cönündö bolup catty. Calalabattyqtar bul suroo menen ilgeri, közü tirüü kezinde, özünö da qajrylyşqany esimde. Calalabat şaarynyn ZAGSynyn 1928-cylqy arhivinde Çyñğyzdyn tuulğandyğy tuuraluu kübölük cazylyp berilgeni cönündö informasija bar eken. Al tügül Çyñğyz Ysyq-Köldö Qaraqol şaarynda törölgön degen da sözdör çyqqan.
Çyñğyzdyn kindigin men keskemin degen aquşerka da bolğon. Qonferensijada bizdin atabyz Törökul Ajtmatov 1927-cyldyn martynan 1929-cyldyn martyna çejin Calal-Abatta iştegen, a Çyñğyz 1928-cyldyn dekabrynda törölgön dep da ajtyp dalildep catyşty. Çyñğyz bolso men Şeker ajylynda caryq düjnögö kelgenmin dep dajyma ajtyp da, cazyp da cürdü. Bul taryhty ajtyp otursañ intervju uzaqqa sozulup kete turğan. Anan curnalistke qysqaça “ooba, Şekerde törölgön, biroq metrikasy Calal-Abattan alynğan” dep coop berip qojdum. Bir top uğarmandar tüşünböj qalyşty oqşojt, internette ar qandaj pikirler ajtylyp catty. Emi tüşünüktüü boluş üçün uşul maqalada baaryn majda-çüjdösünö çejin ajtyp berejin dep çeçtim.
Birinçiden, bizdin üj-bülödö tört emes, alty bala bolğon. Bizdin ata-enebiz 1925-cyldyn sentjabrynda üjlönüşüptür (al cönündö qubölüktün köçürmösü menin arhivimde bar). Alardyn Riza degen tun balasy 1926-cyly törölüp, bir ce bir carym caşqa çyqqanda qandajdyr sebepterden, infeksija cuqqanby, işi qylyp bala çarçap qalat. Al mezgilde Törökul Qaraqol-Naryn oqrucqomunun (azyrqyça obqomunun) sekretary bolup iştegen. Syjağy canağy aquşerka oşol balany Çyñğyz dep alsa kerek. Coğoruda ajtylğandaj, arhivdik doqumentterden bizdin atabyz Törökul Ajtmatov 1927-1929-cc. Calal-Abat oblusunun oqrucqomunun sekretary bolup iştegen.
Al kezde qadr maselesin borborubuz Frunzede (azyrqy Bişkekte) Qyrğyz ASSRnin obqomu çeçken. Qyrğyzstandyn Obqomunun çeçimi bojunça Törökul Ajtmatovdu 1929-cyly önör caj cana sooda narqomunun, azyrqy termin menen ajtqanda, ministrinin qyzmatyna qotoro turğan boluşat. Oşol maseleni çeçiş üçün any 1928-cyldyn nojabrynyn ekinçi carymynda Frunzege çaqyryşat. Menin apamdyn ajtyp bergenine qarağanda törörünö az qalyp, aj-künü cetip turğanda al borborğo ele baryp töröjün dep Törökul menen qoşo Frunzege kelet. Biroq Frunzege kelgende Törökuldun apasy (bizdin Ajymqan çoñ enebiz) qatuu oorup qalyptyr degen qabar uğup qalyşat.
Al kişinin ahvalyn bilip keleli dep Törökul menen Nagima Şeker ajylyna baryşat. Barğanda Nagimanyn tolğoosu baştalyp, ajyldan köz carat. Satij degen şekerlik tuuğanym menin apam Çyñğyzdyn kindik enesi dep ajtaar ele mağa. Al bizdin Tojlubaj degen caqyn tuuğanybyzdyn ajaly – Cumagül ene bolçu. Al kezde emes, azyr dele Şekerde balanyn tuulğandyğy cönündö kübölük bere turğan ZAGS coq. Oşon üçün Ajtmatovdor Calal-Abatqa kelgende balağa tuulğandyğy tuuraluu kübölük cazdyryp alyşat.
1931-1933-cc. atam Aravan-Buura rajonunda iştegen kezde bizdin üj-bülö Oş şaarynda caşap qalat. Çyñğyz oşo kezde Oş şaarynyn №1 bala baqçasyna baryp tarbijalanat. Oşol bala baqçanyn tarbijaçylarynyn oşo kezdegi top baldar menen tüşkön sürötü da bar. Bul maalymatty uqqan kee bir kişiler Çyñğyz Oşto törölgön deşet.
1931-cyly Ilgiz degen ağam cana 1934-cyly Ljusija degen ecem tuulat. Ecem egizdin tügöjü: erkek balağa Reva, qyzğa Ljusija degen attardy qojuşat (uşundan dele Törökul menen Nagimanyn revoljusijağa, sosializmdin idejalaryna qançalyq çyn dilinen berilgendikteri körünüp turat). Biroq çoñ enebizge Reva degen at caqpaj Törökuldun dosu Erkinbek Esenamanovdun atyn qojot (Erkinbek dele revoljusijalyq at dejt öz ajtqanynan qajtpaj) . Biroq tilekke qarşy, Erkinbek alty ajlyq kezinde suuq tijip oorup, çarçap qalat. Oşentip biz alty bir tuuğandan törtööbüz qalğanbyz. Keede apama tört balany qandaj qyjynçylyqtar menen baqtyñ, altoobuz bolsoq qantmeksiñ dep ajtaar elem. Anda al ar bir bala özünün yrysqysy menen kelet bul caryq düjnögö, bağat elem, qajra caqşy bolmoq, köp bir tuuğan bolot eleñer deer ele.
Kijin, 1935-cyly Mosqvağa köçüp ketkende apam baldardyn, al kezde qolunda üç balasy bar, tuulğandyğy tuuraluu metrikalaryn ala ketet. Al kübölüktör başqa doqumentter menen birge atajyn papqağa salynğan bolot. Men Mosqvada törölüp, (1937-cyldyn martynda) metrikam cañy ğana alynyp, stoldun üstündö catqan oqşojt. Taq oşol mezgilde stalindik repressijalar – “el duşmandaryn” taap qamoolor apogejine cetip, küçöp turğan ubaqtysy bolot, (1937-1938-cc.).
1937-cyldyn 15-avğustunda NQVD naçalnigi Ecovdun “el duşmandarynyn” üj-bülölörünün müçölörü qoomçuluq üçün qorqunuçtuu, alar antisovettik iş-araketterge baryşy mümkün, oşon üçün alardyn ajaldaryn alysqy lagerlerge sürgüngö ajdap, al emi baldaryn qolonijalarğa ötkörüş kerek” degen operativdik bujruğu çyğyp qalat.
Ajtmatovdor caşağan cataqanadan künügö qamoolor cana alardyn üj-bülölörün sürgüngö ajdoolor küçöp baştajt. Qandaj bolso da baldardy saqtap qalaly dep apam tört bala menen şaşylyş Şekerge ketip catqanda stoldun üstündö turğan menin ğana kübölügümdü alyp, berki papqadağylardy albaj qalyptyr. Bul 1937-cyldyn 25- avğustunda bolğon. Atabyzdyn tergöö işindegi doqumentterinin arasynda 1-dekabrda qamaqqa alğan kezde Törökul Ajtmatovdun üjün tintüünün uçurunda doqumentter cana öz ara cazyşqan qattar salynğan papqa tabylğany cönündö ajtylat. Oşol papqa menen üç balanyn tuulğandyğy tuuraluu kübölüktörü NQVDnyn Mosqvadağy arhivine ötüp ketet.
1946-cyl… Çyñğyz Cambyl şaaryndağy (azyr al Qazaqstandyn Taraz degen şaary) tehnikumğa oquuğa ötöm dep, doqumentterin dajardağanda pasport zaryl ekeni bilinet. Pasport alyş üçün tuulğandyğy tuuraluu kübölük kerek bolot. Al doqumentti NQVDdan alyş mümkün emes ele, mejli Mosqvadan bolsun, mejli Frunzeden bolsun. Al tüşünüktüü da. Calal-Abatqa baryp köçürmösün alğanğa da mümkünçülük coq. Antkeni bul soğuş cañy ğana bütkön oor mezgil ele. Azyrqydaj internet coq, apabyz ooruluu bolup, andaj colğo çyğa albaj turğan ahvalda bolğon. Barğanda dele ZAĞS qyzmatkerleri any tootup, köçürmönü bererin qudaj bilet ele. “El duşmanynyn” ajaly dep süjlöşköndön qorqup berbej da qojuşu mümkün bolçu.
Oşonun baaryn baamdap, apam Şekerdin selsovetine baryp, balamdy uşul cerden törödüm ele, any eldin baary bilet, anyn üstünö soğuş cyldary silerge iştep berdi ele. Emi balam pasport alsyn, Şeker ajylynda törölgönü tuuraluu spravqa berip qojğula dep qajrylat. Şekerlikter, albette, andaj spravqany cazyp berişet. Tağdyr uşundaj bolup qaldy. Al kezde Çyñğyzdyn keleçegi, degi ele bizdin üjbülönün tağdyry qandaj bolorun kim biliptir. Any atajylap casağan eç kim coq.
Oşentip cyjyntyqtap ajtqanda, Çyñğyz Ajtmatov Şeker ajylynda tuulğan, biroq tuulğandyğy cönündögü maalymat Calal-Abat şaarynyn ZAĞSynda qattalğan. Çynyn ajtqanda, al Calal-Abatta bolğonu 2-3 aj ele caşağan. Andan kijin bizdin üj-bülö Frunzege, anan Mosqvağa köçüp ketet. Biroq Çyñğyzdyn balalyğy, öspürüm kezi, bojğo cetken qurağy, adam qatary qalyptanğan mezgili Şeker ajylynda öttü da. Oşon üçün anyn Şekerde tuulup ösköm degeni tuura ğo dep ojlojm.
Bizdin atabyz Qyrğyzstandyn bardyq regiondorunda iştegen eken. Men apamdan Qyrğyzstandyn qajsy ceri sağa baarynan caqçu dep suraçu elem. Oşondo al qubanyp, külümsüröp, qandajdyr carqyrap : “Albette, Calal-Abat”- deçü.
Çyñğyz Törökuloviç dağy Calal-Abat cönündö, menin öz şaarym dep syjmyqtana ajtqandary bar. Oşon üçün bir kezde bizdin üj-bülönün caşoosunun eñ baqtyluu uçuru ötkön Calal-Abat şaary da biz üçün eñ qymbat, calalabattyqtar da bizdin eñ caqyn tuuğandarybyz, basa, tajakeleribiz, antkeni bizdin çoñ-çoñ enebiz Aqsynyn qyzy bolğon. Al cağynan da caqynbyz. Calal-Abatta Nagima Ajtmatova atyndağy alleja, Açy ajylynda Törökul Ajtmatov atyndağy mektep bar. Biz alardyn baldary, urpaqtary dajyma bul syj -urmatqa tereñ yraazybyz cana syjmyqtanabyz.
Apam Çyñğyz kiçine kezinde any menen Ysyq-Köldün “Araşan”, “Qojsary” degen qurorttoruna baryp, es alğandyqtary cönündö köp eskerer ele. Mümkün oşonu estep Çyñğyz kijin ulğajğan kezde “Ysyq köldü sağynuu” degen yrynda “balalyğym esten çyqpajt, izim qaldy köl ceeginde” degen sözdördü cazdy dep ojlojm.
Calal-Abattaby, Şekerdebi, Qaraqoldobu, Oştobu — qajda törölsö da Qyrğyzstanda törölgönü, qyrğyz elinin uulu bolğonduğu esep da. Internetke pikirlerin cazğan oqurmandardyn köbü uşul ojdu tujunduruşuptur. Rahmat, ajlanajyndar, silerdin caqşy nietiñer üçün. Ylajym, elibiz birimdüü bolup, dajyma biri biribizdi tüşünüp, qoldoo körsötüp, yntymaqta caşajly!
Maqalanyn tüp nusqasy: РОЗА АЙТМАТОВА: МЕНИН АГАМДЫН АТА ЖУРТУ – КЫРГЫЗСТАН