1269-2019: Talas qurultajynyn 750 cyldyğy kimge şañduu maarake?
Обновлено: 16 мар. 2020 г.
Caqynda Qazaqstandyn Taraz şaarynda ajtyluu Talas qurultajynyn (1269-cyl) maarakesi el aralyq ilimij cyjyn arqyluu belgilendi. Myndaj cyjyn taryhty burmalabaş üçün ğana qyzmat qylyşy kerek. Taryhçynyn bloğu.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Qoñşu Qazaqstandyn Taraz şaarynda (ilgeri al Cambyl, andan murda Oluja-Ata, andan da murda Jañy, Talas, Taraz atalğan) 14-15-nojabrda el aralyq deñgeelde Talas qurultajynyn 550 cyldyq maarakesi belgilengende, albette, qazaq kesipteşterge, El aralyq türk aqademijasy syjaqtuu ujuşturuuçularğa yraazy bolduq.
Demek, XIII qylymdağy Çyñğyz-han cana anyn urpaqtary ujuşturğan moñğol çapqyndarynyn maalyndağy oqujalardy dele maarakege ajlandyryşsa, anda Qazaqstandağy ilim çöjrösündö ötö sabyrduu, özgöçö toleranttuu qyrdaal tüzülüp catsa kerek.
Biroq bul maarakeni qazaq kesipteşteribiz emne üçün Altyn Ordoğo ğana bajlaşty boldu eken? Mynda «folq historinin» qulağy qyltyjyp çyğyp catqan coqpu?
Çyñğyz handyn tun uulu Coçu (Cuçi) Yrtyş daryjasynyn ortoñqu bölügünön Edil (Volğa) daryjasynyn ajmağyna çejin keñirsigen Qypçaq talaany (any farsyça «Daşt-i Qypçaq» deşçü) eelegen. Anyn uulu Batu han bolso (1209 — 1255/1256) atasy Coçu ölgön soñ, 1227-cyldan tartyp Moñğol döölötünün uşul tündük-batyş qanatyn bijlep qaldy da, Altyn Ordo mamleketin 1269-cyldağy Talas qurultajynan alda qança erte tüptööögö cetişti.
Sebebi Talas qurultajynyn negizgi utuşu Altyn Ordonun bijlik eelerine ğana emes, Teñir-Toonu cerdegen Qajdu handyn qyzyqçylyğyna da qyzmat qylğan.
Bul köp uluttuu mamlekette moñğoldor qypçaq, bulğar, başqyr syjaqtuu türk tildüü elderge tajanuuğa arğasyz bolğon da, bara-bara qypçaq tili alardyn diplomatijalyq qarym-qatnaşynyn qoşumça tiline ajlana baştağan.
Baary bir Coçunun bul urpağy da calpy Moñğol mamleketinin uluu qaanynyn bijligin taanyğan. 1235-cyldağy qurultajdyn uruqsaty menen ğana Batu han Edilden batyşqa qaraj cortuul casooğo, azyrqy Tüştük Orusija menen Çyğyş Uqrainany eelegen başqa batyş qypçaq ajmaqtaryna, Edildegi Bolğar mamleketine, Çyğyş Evropanyn ar qyl ajmaqtarynda bytyrandy caşağan çyğyş slavän qnäzdyqtaryna, andan soñ Polşa menen Macarstandyn (Vengrija) çyğyş ajmaqtaryna cana al tügül Balqan carym aralyna çejin süñgüp kirüügö mümkünçülük alğan.
Adabijatta «Altyn Ordo» dep atalğan moñğol ulusu oşentip tüptölö baştağan. Biroq Coçunun ulusunun çyğyş qanatyn («sol qanatty») Batunun bir tuuğany Orde-Içen başqarğandyğyn da qalystyq menen ajtuu abzel.
Batu cürgüzgön bul qubattuu cortuuldar anyn öz ulusunun atynan emes, calpy Moñğol mamleketinin atynan cüzögö aşyrylğandyğyn da belgilej ketelik. Al ömürünün aqyryna çejin rasmij türdö Çyğyştağy Uluu hanğa baş ijgen Coçu ulusunun ökümdary ğana bolğon.
1250-cyldardan tartyp Batu öz ordo şaary qylyp «Batu Sarajy» dep atalğan cerdi tandağan (al şaardyn alğaçqy qaldyğy azyrqy tapta Orusijanyn Astrahan oblusuna qaraştuu Harabaly rajonundağy Selitrennyj qyştağynyn canyndağy Qyzyl-Car (Красный Яр) qyştağynda cajğaşqan dep coromoldonot).
Obolu «Saraj» dep ğana atalğan bul cañy ordo caj ilgerki Qacy-Tarqan (azyrqy Astrahan) şaarynan 130 çaqyrymdaj tündügürööktö cajğaşqan. 1254-cyly sajaqatçy Rubruq da Edil (Etilija) daryjasynyn bojunda Batu cañy şaar qurdurğanyn eskergen.
Basa, azyrqy toponimderge kelsek, Batunun ysymy Moñğolijanyn Ulan-Baatar şaarynda ğana emes, Qazaqstandağy Nur-Sultan şaarynda da köçögö berilgen. Moñğoldorduqu tüşünüktüü. Öz taryhy.
Qazaq boordoştorduqu bolso bizdegi murdağy deputat ağabyz Begiş Aamatov üstökkö-bostoq qooz süröttüü kitepterinde caryjalap, «Çyñğyz han qyrğyz bolçu» degendej dymaqqa oqşoşup ketip cataby?
Coçunun urpaqtary kijinki qazaq handarynyn babalary bolup qalğandyğy yras. Biroq bul türktöşüp ketken moñğol sajasij elitasy calpy qazaq qalqynyn çaqan ğana bölügün tüzgön. Coçunun mamleketinin synyqtary kijin Evrazijanyn abdan köp türk tildüü qalqtaryna mamleket bolup qyzmat qylyşqan. Demek, azyrqy bir ğana ulut şarttuu türdö «Altyn Ordo» atalğan iri cana köp uluttuu mamlekettin calğyz murasqoru bolup qala albajt.
Emi Coçunun qybyrasy Meñgü-Temir tuuraluu bir-eki ooz söz ajta keteli.
Batunun uulu Tuqandyn uulu Meñgü-Temir (bolcol menen 1282-cyly ölgön) alğaç Coçu ulusunun hany bolğon (1266—1269), al emi 1269-cyldan kijin ğana al Çyğyştağy calpy Moñğol mamleketinin uluu hanyna baş ijbegen alğaçqy egemen han bolup qalğan. «Uluu Ulus» dep da atalğan Coçunun ulusu oşol cyldan tartyp öz aldynça mamleket bolup qalat.
Çyğyş Evropadağy bul qubattuu mamleketke «Altyn Ordo» atalyşy al ydyrağandan köptön kijin ğana, 1566-cyldan tartyp berilgen.
Al emi han üçün tigilgen altyn ciptüü boz üj – b.a. «altyn ordo» – han toqtoğon ulam cañy cajğa, ulam başqa şaarğa ce ylajyqtuu cana qoopsuz örgüü cajyna köçürülüp turğany tüşünüktüü. Bul altyn boz üj tigilgen cer oşol mezgil üçün «ordoluu şaar», b.a. köçmöndördün sajasij borbor şaary qyzmatyn atqarğan.
Ene-Saj Qyrğyz qağanaty Uluu qyrğyz qağanatyna ajlanaarynda qyrğyz qağany Orhondu cerdegen ujğur qağanyna 840-cyly ultimatum cibergendegi sözdör qytaj cazma bulaqtarynda çağyldyrylyp qalğan. Oşol talapta da: «Men caqynda altyndalğan ordoñdu eelejmin, anyn canyna arğymağymdy bajlap, tuumdu sajamyn», – dep ajtylat.
Al emi 1307-cyly bolso Çağatajdyn urpaqtary kelip, Qajdu mamleketine taandyq Talas öröönündö cana başqa Teñir-Too ajmaqtarynda ojrondotquç cortuul ujuşturğanda da, myndağy ökümdardyn «altyn ordosun» örttöp ciberişkenin XIV qylymdağy taryhçy Vassaf cazyp qaltyrğan
(Бернштам А.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана. – Бишкек: Айбек, 1997. – Т. 1. – 560 с. – ISBN 9967-12-000-2. – Фонд «Сорос–Кыргызстан». – Б. 139).
Demek, «altyn ordo» – bul Çyñğyz han öküm cürgüzgön doorğo çejin bir neçe qylym murda ele Içki Azijadağy cana Şiberdegi köçmöndör sivilizasijasynyn oçoqtorunda qoldonulup kelgen sajasij termin. Bul termindi Coçunun ulusuna tieşesi coq türk ajmaqtarynda da kijinçereek dele qoldono berişken.
Moñğoldor menen bir qatar türk elderi «batyş» tüşünügün «aq» tüsü menen da çağyldyrğandyqtan, Coçunun urpaqtary bijlegen bul ulustu «Aq Ordo» dep da ataşçu.
Emi Meñgü-Temirdin ysymyna kelelik. Anyn birinçi bölügü («meñgü») - «tübölüktüü» degen eski türk cana qyrğyz sözdörünön alynğan. Bul sözdün «tübölük» maanisi Orhon-Enesaj runa symal cazmalaryndağy estelikterde ğana emes, qyrğyzdyn azyrqyğa çejin qoldonulğan «möñgü» sözündö (bijik too çoqularyndağy tübölük catqan kök muz) da saqtalğanyn alatooluq tilçi cana onomast adister belgilep cürüşöt.
«Temir» sözü dele köönö qyrğyzdarda cana başqa türktördö «temir metally» maanisinde murdatan, Çyñğyz handyn dooruna çejin ele, keñiri qoldonulğan.
Maselen, XI qylymda (b.a. Meñgü-Temir» bijlikke keleerden deerlik 200 cyldaj murda) ysyq-köldük zalqar türkoloğ oqumuştuu, sözdükçü, qartoğraf cana etnoğraf Mahmud Qaşğari Barsqani özünün «Divanu luğati t-türk» («Türk tilderinin söz cyjnağy»; 1072––1077) degen emgeginde arab tildüü oqurmandarğa qyrğyzdar menen qypçaqtardyn ant qarmoo cörölgösün myndajça sypattap cazat:
«...Qyrqyz, jabaqu, qyfçaq cana başqa (türk elderi) qajsy bir kişige qasam içirgende ce andan bir nersege antyn-ubadasyn alğanda, qylyçty (qyndan) çyğaryşat da, aldyna tuura qojup: «Bu kök kirsün, qyzyl çyqsun» deşet. Başqaça tujuntqanda, ubada buzulup qalsa bul (qylyç) kök bolup kirsin, qyzyl bolup çyqsyn (qanğa bojolup çyqsyn). Bul kelişimden qajtsañ, temir senden öç alsyn degeni. Sebebi alar temirdi ötö azdekteşet».
Albette, türk elderindegi bul antroponimdi moñğol handary da öz uuldaryna at qojuuda keñiri qoldonuşqan. Çyñğyz handyn alğaçqy ysymy Temuçin (Temucin) da çyğyş türktördün «Temirçi» sözünön alynğan degen coromol bar.
Uşundan ulam ele türk elderinin ajrym «folq historige» berilgen qalemgerleri «Altyn Ordonun negizdööçülörü moñğol tildüü emes, türk tildüülör bolçu» dep calğan maalymatty tañuulaşat.
Bizde qyrğyzdarda Alyqul Osmonov Şota Rustavelinin dastanyn myqty qotorğon soñ, 1940-cyldardan tartyp Avtandil, Tariel, Nestan-Daracan syjaqtuu ysymdar cajnap ketpedibi. Al emi Indira Ğandi menen Benazir Bhutto Qyrğyzstanğa iş sapar menen kelgen soñ, Indira, Benazir degen qyz attary qojula baştady.
Emi qyrğyzdardyn Avtandil, Tariel, Nestan-Daracan syjaqtuu ysymy barlaryn büt «ğruzinsiñer» dep, al emi Indiralardy «indijalyq», Benazirlerdi «pakistandyq ekensiñer» dep cerij albajbyz da?!.
Coçunun Uluu ulusunda bijlik qylğandar cana alardyn askeri menen çyğyştan curt qotorğondor (arasynda ajrym qyrğyz toptoru) aqyryndap bulğar, qypçaq, başqyr, çuvaş syjaqtuu türk qalqtarynyn babalarynyn arasynda cuuruluşup, bul ulut aralyq cuuruluşuudan noğojlor, Qrym menen Tündük Qavqazdağy qalqtar, Orol-Edildegi, Ğağauzstandağy c.b. türk tildüü qalqtar kelip çyqty.
Qypçaq talaasynyn çordonunda, Edil ajmağynda bajyrlağandardyn içinen Qypçaq talaasynyn çyğyşyna cana tüştük-çyğyşyna cylğan köçmön uruular qazaqtarğa, qaraqalpaqtarğa cana köçmön özbekterge negizgi qomponent bolğon. Alarğa başqa cergiliktüü qarluq, qypçaq, qyrğyz, ferganalyq türk, türktöşkön irandyq, türktöşkön arab, türktöşkön moñğol cana qoş tildüü sart syjaqtuu başqa da uluttardyn öküldörü cuuruluşqandyğy şeksiz.
Oşonduqtan, basa belgilesek, Coçu ulusunun taryhy calpy türk taryhyn eç çağyldyrbastyğy tüşünüktüü. XI qylymdan tartyp Kiçi Azijağa cana Caqynqy Çyğyşqa ağylğan oğuz türktörü (arasynda selcuqtar, osmon türktörü c.b.) Çyñğyz handyn urpaqtary bijlegen mamleketterge eç baş ijbegen mamleketterdi negizdeşken (ajrym uçurlarda ğana alardyn bir qatar çölkömdörü ubaqtyluu taloonğo alynğan kezder bolğonu dele anyq).
Al emi Borbor Azijanyn Qypçaq talaadan tüştügüröök ajmaqtarynda 1269-cyldağy Talas qurultajynan kijin Qajdu handyn (bolcol menen 1236-cyly tuulğan; 1269–1301-cc. bijlikte turğan) iri mamleketi tüptöldü. Al mamleket Coçunun ulusu tügül, Moñğolijanyn çyğyşyn cana Tündük Qytajdy bijlep qalğan uluu qaanğa da baş ijbej qaldy.
Demek, Çyñğyz handan kijin uluu qaan bolğon Ügödöjdün (1229-1241-cc. uluu qaan qatary calpy moñğolduq imperijany bijlegen) neberesi Qajdunun mamleketin Altyn Ordonun bir bölügü qatary qarooğo eç mümkün emes.
Çyñğyz handyn ajrym urpaqtary Talas öröönündö 8 kündöj cyjyn qurup, eldik sporttuq ojundar cana başqa madanij şaan-şököttör ujuşturğan.
Köçmöndör üçün myndaj qurultajğa cana bir aptadan aşuun ötkön ojun-zooqqo ylajyqtuu caj taloonğo alynyp, şaar qatary qajra baş kötörö albaj catqan Taraz şaarynda emes (eski Tarazdyn atyrabynda «Cañy» / «Jany» dep atalğan şaar turğan, biroq, arheoloğdordun ajtymynda, anyn qajsy cerde cajğaşqandyğyn taq kese ajtuu ertelik qylat), azyrqy Qyrğyzstandyn ajmağyndağy Talas daryjasynyn keñirsigen cana mal üçün otu mol, suusu cana cajyty kenen coğorqu öröönündö tabylğandyğy çyndyqqa caqyn ğo dep ojlojbuz.
(Demek, köçmöndördün qurultajy Cañy Talas şaarynda ce başqa şaarda emes, Talas suusuna caqyn açyq örööndö ötkörülgön dep coromoldojbuz. Azil qylyp ajtsaq, al kezde miñdegen çaqyrymdy atçan kezip kelip cetken köçmöndördün töböldörü üçün azyrqydaj elektr ağymyna, teatrlarğa, Internet bajlanyşyna, telegrafqa, beş cyldyz mejmanqanağa c.b. şaardyq infratüzüm cağdajlaryna tañsyqtyq eç bolğon emes da).
Talas qurultajynyn elesi «Manas» eposundağy Qarqyradağy Kökötöj handyn aşyn bergendegidej ele bolğon. Ajyrmasy - Talastağy 1269-cyldağy bul qurultaj qyrğyzdardyn ce başqa türk elderinin talamynda bolğon emes (biz qurultajdyn oşol doordoğu maqsatyn ajtyp catabyz. Al kezde «qazaq», «özbek» degen etnonim da coq ele).
Moñğol töböldörünün bul qurultajynyn müdöösü Çyñğyz handyn urpaqtarynyn iç ara ordo küröşün cürgüzüp çaalyqqan cana iç ara bytyrağan ulustarynyn ajrym cikçil bölüktörünün sajasij yntymağyna cetişüü ğana bolğon.
Demek, bul qurultajdyn maarakesin Altyn Ordonun negizdelişinin 750 cyldyğy qatary belgilöönün özü tañ qalyçtuu.
Coçu ulusu (Uluu ulus) bul 1269-cylğa çejin ele Çyğyş Evropany eelep, Borborduq Evropağa çejin bülük salyp, orus qnäzdaryn köz qarandy qylyp, ulam birin qnäzdyqtan tüşürüp, ajtor, mamleket qatary deerlik tüptölüp qalğan bolçu. Iş cüzündö Coçunun uulu Berkenin bijliginin (1257-1266-cc. ulustu bijlegen) tuşunda ele bul ulus (kijinki adabijattağy atalyşy bojunça «Altyn Ordo» mamleketi) iş cüzündö uluu qaandan köz qarandy emes bolup qalğan.
Emi «Altyn Ordo» mamleketinin taryhy 1269-cyldan baştalat dep çyqsaq, anyn dañazaluu handary Batu, Ulağçy, Berkenin cana 1266-cyldan baştap taqtyda oturğan Meñgü-Temirdin 1269-cylğa çejinki mamleket başçy qatary dañazaluu salymdary «cuulup» ketebi?
Egerde myndaj coromoldu qarapajym qalemger çyğarsa bir cön (azyr dele «Balasağyn şaary Qazaqstandyn tüştügündögü Aq-Töbö şaar çaldybarynda cajğaşqan» degen, biroq başqa qazaq arheoloğdoru eç tastyqtabağan coromoldu cazğan almatylyq avtor bar), a biroq El aralyq türk aqademijasy «Altyn Ordoğo» 750 cyl boldu dep qoldop çyqqandyğy bizge saal tüşünüksüz.
Bizdin ojubuzça, bul qurultajdyn maarakesine azğyrylbastan, Coçunun ulusunun bütündöj taryhyn moñğolduq başqa ulustardyn taryhyna salyştyryp qalys izildöö kerek.
Uluu türk qağanaty tüzülgön kezde dele anyn batyştağy butağy tee Iran menen Vizantijağa çejinki ajmaqta öz aldynça askerdik cortuuldardy casap cana diplomatijalyq-sooda qarym-qatnaştaryn cürgüzüp kelgendigi maalym.
Evrazijanyn iri ajmağyn eelegen köçmöndör döölötü qançalyq köp cerlerdi cana ajyrmaluu sivilizasija oçoqtorun qaratyp keñejgen sajyn, oşonçoluq sözsüz türdö ciktelüü sajasatynyn qorqunuçuna keptelip turğan.
1269-cyldağy Talas qurultajynyn cemişin tüzdön-tüz tatyğan handardyn biri – bul Ügödöjdün urpağy Qajdu ekenin, andan tyşqary Çağatajdyn urpaqtary da qyjla mömögö ee bolğonun bizdin oqurmandar taryhtan caqşy bilişet.
Qyrğyzdar, bir çeti, Qajdunun mamleketin, ekinçi çeti, özün calpy moñğoldun uluu qaany sanağan çyğyştağy Qubulajdyn (Hubilaj) mamleketin bajyrlap, eki döönün ortosunda qalyşqan. Qubulaj ajrym qyrğyzdardy Qaraqorumğa, ança-mynçasyn andan da çyğyştağy taryhyj Mançcurijağa çejin küçtöp köçürgön, qyrğyzdardyn bir qatary Qubulajğa qarşy açyq küröşüp, Qajdunu qoldop çyğyşqan.
Emi oşondo da moñğol uluu qaany Çynğyz handyn çöbörösü, anyn uulu Ügödöjdün neberesi Qajdunun öz aldynça mamleketi tüptöldü, anyn 750 cyldyğyn caqşylap ötkörölük dep demilge qylsaq anda öz eldik taryhybyz qajaqta qalat?
Myndaj maarakelerden ulam arğasyzdan ojğo başqa da nerseler tüşöt eken.
Taryhqa qylçajyp, işi qylyp maarake oqujasyn izdej bersek, anda 1206-cyly qyrğyzdardyn bir bölügünün Çyñğyz hanğa bağynğandyğynyn, ce 1218-cyly Çyñğyz hanğa qarşy kötörülüş çyğarğanda, Coçu tarabynan basylyşynyn, ajrym Cunğar handarynyn qarğaşaluu cortuuldarynyn cana uşul syjaqtuu oqujalardyn maarakelerin dele belgilej berse bolobu?
Qyrğyzdar moñğoldordun köçmön döölötünün qol astynda qalğanğa çejin özdörünün bajyrqy taryhy, bajyrqy cana orto qylymdardağy mamlekettüülügü (anyn içinde dañazaluu Qyrğyz qağanaty), oşondoj ele Orhon-Enesaj cazmasy dep şarttuu atalğan runa symal cazmanyn nağyz qyrğyz varianty bar köönö ulut bolup sanalat. Qytajlyq professor Ju Tajşandyn eñ soñqu maalymatyna qarağanda, qyrğyz eli öz aldynça ölkösü bar el qatary köönö hanzu cazma bulaqtarynda b.z.ç. X qylymda (myndan 3 miñ cyl erte) eskerilet eken.
Moñğoldordun bajyrqy babalary köçmön dunhu mamleketin tüzgön, bizdin babalarybyz alarğa köz qarandy emes mamlekettüülügün ulantyşqan.
1269-cyly bolso, coğoruda uçqaj ajtylğandaj, qyrğyzdar biri-biri menen calğaşqan eki iri taryhyj ajmaqta çaçylyp bajyrlap turğan. Bir bölügü IX qylymdyn ortosunan tartyp qajradan Teñir-Toonun ar qyl çölkömdörün cerdep qalsa, ekinçi bölügü Uluu Altajda (b.a. Altaj cana Sajan tooloru, Enesaj, Yrtyş cana Qatyn daryjasy syjaqtuu iri daryjalar orun alğan ajmaqtarda), Tündük Moñğolijada çaçyrap qalğan. Ajrym qyrğyz toptoru Qytajda Juan sulalesin tüzgön çyğyş moñğoldordun bijlikteri tarabynan 1290-cyldary taryhyj Mançcurijağa çejin küçtöp köçürülgön. Ajrym qyrğyz toptoru XIII qylymdyn alğaçqy carymynda moñğol askerleri menen qoşo Edil daryjasyna, Orol tooloruna çejin ketken.
Qyrğyz taryhy üçün, demek, 1269-cyldağy Talas qurultajy Borbor Azijadağy türk mamleketterinin cerlerin basyp alğan basqynçylardyn kezektegi keñeşmesi bolup sanalat.
Qyrğyzdar kijinçereek da özdörünö han şajlağanda «boloçoq han Çyñğyz handyn teginen bolsun» dep eç qaçan moñğoldordon ökül izdeşçü emes. Antkeni «Manas» eposu syjaqtuu köönörgüs, muundan muunğa ötkön çyğarmalarda qamtylğan uluttuq madanij asyl-narqtar cana uluttuq genofondğo taandyq sancyralyq, folqlorduq cana başqa maalymattar qyrğyzda ezelteden öz egemen mamleketi, öz handary bolğon degen taryhyj estutumduq tüşünüktü saqtap kelişken.
Dal uşundaj estutum Barsbek, Muhammed Qyrğyz, Ormon han, Qanaat han, Möküş han, Rahmanqul han, Butto han syjaqtuu insandardy ilgirtpesten uluttuq mamleket başçy qatary taanuuğa türtüp turğan.
Albette, köp uluttuu qyrdaalda caşağan qyrğyzdardyn cajy başqa. Maselen, Nüzüp miñbaşy Qoqon handyğyndağy ordo işterin toluq közömölgö alyş üçün köçmön özbektin Miñ uruusunun ökülü Şeralyny (çağataj adabijatyndağy ysymy Şir-Ali) taqtyğa oturğuzat emespi. Moldo Ysaq Asan uulu da «Polot han» degen calğan ysymdy qoldonot emespi!
Biroq qyrğyzdar cyş caşağan ajmaqtarda han şajlaş üçün insandyn tatyqtuuluğu birinçi orunda bolğon. Enesinin tegine da qaraşçu emes. Salbar delgen ajaldan törölgöndör dubanğa atyqqan bek, bij bolğon uçurlar köp. Manastyn qanyşasy Buqar hanynyn qyzy dep, anyn uulu Semetejdi bijlikke colotpoj qojboston, uluttun hany qatary ağa baş ijişken.
Albette, 1269-cyldağy Talas qurultajynyn taryhyn calpy Evrazijalyq taryhybyzdağy oquja qatary rasmij maarakesi coq dele qalys çağyldyruunu ar bir ölködö ulantyşybyz abzel. Bul qurultajdyn ötkörülgön ordu çyndap Talas suusunun coğorqu öröönündö cajğaşqandyğy ce başqa cağynda bolğonduğu tuuraluu maselege çekit qojuş üçün ulam cañy arheologijalyq iliktöö cürgüzüüdö, albette, arheoloğdorubuz el aralyq qyzmattaştyqqa tajana alyşat dep ojlojm.
P.S.
Al emi Evrazijadağy türkoloğdordun, qyrğyz taanuuçulardyn cana taryhçylardyn byjylqy maanilüü maarakelik cyjyndaryna kelsek, alardyn biri 28-nojabrda Qyrğyz Respublikasynyn Uluttuq ilimder aqademijasynda ötkörülüüdö. Al - orusijalyq zalqar çyğyş taanuuçu, Sanqt-Peterburğ ilimder aqademijasynyn aqademigi (1913) Vasilij Vladimiroviç Bartolddun (Wilhelm Barthold; 3(15).11.1869, Sanqt-Peterburğ — 19.8.1930, Leningrad) 150 cyldyq maarakesine arnalğan el aralyq ilimij cyjyn.
Maqalanyn tüpnusqasy: 1269-2019: Талас курултайынын 750 жылдыгы кимге шаңдуу маараке?