Taalajbek Abdiev: Bişkek şaarynyn aty çyn ele bişkek menen bajlanyştuubu?
Обновлено: 16 мар. 2020 г.
Byltyr 2018-cyly Bişkek şaarynyn 140 cyldyğy belgilendi, antkeni 1878-cyly 29-aprelde Toqmoq uezdinin mekemeleri Toqmoqton Pişpekke köçürülgöndügünö bajlanyştuu ağa şaar statusu berilgen eken. Uşuğa tajanuu menen Sovet mezgilinde 1978-cyly Pişpek-Frunze şaarynyn 100 cyldyğy belgilenip, şaarybyz Emgek Qyzyl Tuu ordeni menen syjlanğan.
Avtor: Olcobaj Şakir
Şaardyn andan murunqu taryhyna serep salsaq, 1825-cyly Qoqon handyğy bul cerge Pişpek çebin qurğan cana any 1862-cyly nojabrda orus askerleri basyp alyp, çep talqalanyp coq bolğon. Köp ötpöj ele anyn orduna bazar pajda bolup, al 1868-cyly Pişpek qyştağyna ajlanğan.
Andan murun bul cerde emne bolğon? Bul bojunça Aleksandr Tuzov 2009-cyly 6-fevralda «Veçernij Bişkek» gezitinde caryjalanğan «Украденное прошлое» degen maqalasynda kenen taryhyj maalymattardy bergen. Anyn maalymaty bojunça 629-645-cyldary Orto cana Borborduq Azijany, Indijany qydyryp çyqqan buddist monah Süan Szan Sujab şaarynyn (azyrqy Toqmoq şaarynyn canyndağy Aq-Beşim ajyly) kün batyş cağynda ondoğon şaarlar bar ekenin cazğan. Al emi orto qylymdardağy arab taryhçylary cazyp ketken Çüj öröönündögü Cul şaary, arheoloğdordun oju bojunça, azyrqy Çyğyş avtovoqzalynyn canynda (Кузнечная крепость) bolğon.
Myndan tyşqary, oşol ele arab taryhçylary Bişkektin tüştük-çyğyş cağyndağy Qara-Cyğaçta tarsalardyn (nestorian hristiandardyn) Tarsakent degen şaary bolğonun cazyp ketişken. Žurnalist uşundaj bir top cüjölüü dalilderdi keltirgen soñ orunduu suroonu qojğon: Şaarybyzdyn uşundaj baj taryhy tursa, emne üçün biz any keçeegi ele 1878-cyl menen çektep catabyz? Al belgilüü arheoloğ, professor V.Ğoräçevanyn pikirine tajanuu menen Bişkek şaarynyn 1500 cyldyq taryhy bar ekenin cana bul qurulaj ele söz emes ekenin, buğa dalil bolo ala turğan arheologijalyq materialdar bar ekenin cazğan. Žurnalisttin bul pikirine toluq qoşuluu menen biz bul çaqan maqalabyzda Bişkek şaarynyn aty cönündö ojubuzdu ajtqybyz kelet.
Pişpek-Frunze-Bişkek şaar atynyn emneden ulam kelip çyqqandyğy, taryhçy D.Saparaliev belgilegendej, şaarybyz şaar statusun alğandan beri ele talaş bolup kelatat. Al özünün «Бишкек – счастливая гора» degen maqalasynda şaardyn baştapqy aty Bişkek ekenin taryhyj dalilderge tajanuu menen dalildegen cana anyn etimologijasy bojunça ajtylğan oj-pikirlerge keñiri toqtolğon. Anyn baaryn qajtalap oturuunun keregi coq bolğonduqtan, coğorudağy maqalağa tajanuu menen uruntuu uçurlaryn ğana ajta keteli.
Adatta, borbordun atyn cönököj ele qymyz byşqan bujum – bişkek menen bajlanyştyryşat. Biroq myndaj etimologijany «бишкек – это мутовка, с помощью которой взбалтывают кумыс» dep tamaşalağan çet eldikter myndaj tursun, qyrğyzdar özdörü da köp caqtyra berişpejt. Misaly, D.Saparaliev belgilegendej, belgilüü adabijatçy Şarşenbek Ümötaliev buğa 1970-cyldary ele qarşy çyqqan eken.
Belgilüü toponimist E.M.Murzaevdin maalymaty bojunça 1963-cyly E.Qojçubaev degen kişi «Pişpek» toponimi «piş» (beş) cana «pek» (bijik) degen eki sözdön turaryn, oşentip, «beş çoqu» ce «beş too» degen maanini bildirerin ajtyptyr. Biroq bul bocomoldu adister qoldoşpoptur.
Geoğraf S.Umurzaqov «Pişpek» degen toponim iran-soğdu tilderindegi sözdördün ajqaşynan turat, «toonun etegi» degen maanini bildiret dep bocomoldojt. Dağy bir geoğraf T.Eşenqulov professor S.Sydyqovdun pikirin ortoğo salyp, şaardyn aty ojrot tilindegi biştek «calğyz too» degen sözgö baryp taqalaryn ajtat. Biroq bul pikirler da adisterdin qoldoosuna ee bolo alğan coq.
S.Attoqurov, E.Borbiev syjaqtuu ajrym izildööçülör Bişkek şaarynyn aty qadimki ele «beş» cana «bek» degen qyrğyz sözdörünön kelip çyqqandyğyn ajtyşat.
Bişkek şaarynyn aty XVIII qylymda uşul cerde caşap ötkön ataqtuu baatyr Bişkekten qalğan degen añyz da ajtqan oozğo caraşqany menen taryhyj dalildin coqtuğunan ulam işenim tuudura berbejt.
Al emi professor D.Saparalievdin oju bojunça, Bişkektin aty pers tilindegi piş «aldy, aldyñqy bölük» cana quh «too» degen sözdördün ajqaşynan turup, «quttuu too» degen maanini bildiret. Oqumuştuu bul cerde caşağan bajyrqy elder azyrqy Bajtik toosuna baryp, ar türdüü yrym-cyrymdardy atqaryp, majramdardy ötkörgöndüktön, bul toonu yjyq dep esepteşip, «Pişquh» «baqtyluu, quttuu too» dep ataşsa kerek dep bocomoldojt.
Biroq bul pikir da tildik cağynan aqsajt. Birinçiden, eger bul toponimdin quramynda quh «too» degen pers sözü çyn ele bar bolso, anda al «kek» emes, Alajquu (< Alaj+quh) degen toponimdegidej «quu» bolup özgörüp, «Bişquu» bolup qalyş kerek ele. Ekinçiden, «baqtyluu» degen maani, avtor özü belgilegendej, piş degen sözgö emes, anyn tuundusu bolğon pişani «beşene» degen sözgö taandyq. Andaj bolğondo, «baqtyluu too» degen maanini tujunduruş üçün «pişquh» emes, «pişani quh» dep ajtyş kerek bolot. Bul bolso, körünüp turğandaj, Bişkek degenge degele qooşpojt.
Körünüp turğandaj, coğorudağy bocomoldor ynanymduu emes, antkeni taryhyj, tildik, etnoğrafijalyq dalilder az ce coqqo ese. Uşundan ulam borbor şaarybyzdyn aty muruntan ajtylyp kelgendej, çyn ele qymyz byşqan bişkek menen bajlanyştuu bolup cürbösün degen oj tuulat.
Tildik öñüttön qaraj turğan bolsoq, byş degen etiş türk tilderinin deerlik bardyğynan kezdeşüüçü bajyrqy sözdördün qataryna kiret. Al oşol bajyrqy mezgilderde ele azyrqydaj maanilerde qoldonulğan: 1. вариться, свариться; 2. зреть, поспевать (о растениях); 3. доводить до готовности эр кымыз бышты мужчина [встряхиванием] довел кумыс до готовности (Древнетюркский словарь 1969). Bul etişke etişten atooç casooçu – ğaq müçösünün calğanyşy menen byş+ğaq > bişkek sözü pajda bolğon. Demek, bul quraldyn da ilgerten qoldonulup kelatqandyğy talaş tuudurbajt. Biroq bul quraldyn aty qajdan cürüp şaardyn aty menen bajlanyşyp qalğan?
Taryhqa serep salsaq, ötkön qylymdyn ekinçi carymynda Qyrğyzstan Rossijanyn qaramağyna kirgenden kijin cergiliktüü administrasijada iştegen orus ulutunun öküldörü Pişpek (azyrqy Bişkek) şaarynyn canynan (azyrqy Qara-Cyğaç, Kök-Car taraptan) nestorian hristiandardyn körüstönün tabyşqan. Anda krest çegilgen taştar abdan köp bolğon. Cergiliktüü el bul cerdi muruntan iştetip cürgöndüktön, kresttüü taştardy çoğultup qojuşqan. Körüstön uzunu 120, tuurasy 60 sarcan ajantty eelep turğan. N.Pantusov cana A.Fetisov myndağy 80den aşuun mürzönü qazyşyp, 611 taşty qattaşqan. Alardyn esebi bojunça, bul cerge 3 miñden aşuun nestorian kömülgön.
Myndaj krest çegilgen taştar murun myndan da köp bolğonu şeksiz, antkeni coğoruda ajtylğandaj, Bişkektin Qara-Cyğaç tarabynda XII-XIV qylymdarda nestorian hristiandardyn Tarsakent degen şaary bolğon. Taryhtan belgilüü bolğondoj, türk-monğol elderi hristian dinin qabyl alğan elderdi tarsa dep ataşqan cana alardyn ortosunda eç qandaj dele dinij qastaşuu bolğon emes. Al tursun, «Manas» eposunda alar qyrğyzdarğa tilekteş el qatary süröttölgön uçurlar da coq emes:
Dünüjö cüzü buzulğan,
Suudaj aqty qyzyl qan.
Qyrğyz, tarsa qyjla el
Qyzyl qan ağyp, boldu sel (Qurama variant, 1. 157).
Talaadağy nestorian krestteri çegilgen myndaj köp sandağan taştar cergiliktüü eldin köñülün burbaj qojğon emes. Belgilüü bolğondoj, türk tilderinde, anyn içinde qyrğyz tilinde krestti tujundurğan töl söz azyrqyğa çejin ele coq. Biz bul üçün orus tilinen kirgen krest degen sözdü qoldonsoq, Türkija türktörü pers tilinen özdöştürülgön «haç» degen sözdü pajdalanyşat. Uşundan ulam bul cerde caşağan bajyrqy babalarybyz taştağy krestterdi kündölük turmuşta qoldonğon bujumu qymyz byşqan bişkektin başyna oqşoşturuu menen adegende taştardy Bişkek-Taş dep ataşsa kerek. Kijinçereek bul at qysqaryp, Bişkek degen cerdin atyna ajlanyp ketse kerek dep bocomoldooğo bolot. Ysyq-Köldögü azyrqy Tamğa ajylynyn aty da murun taşqa çegilgen tamğadan ulam Tamğa-Taş dep atalyp cürüp, kijinçereek Tamğa bolup qysqaryp qalğany da buğa dalil bolo alat.
Taşqa bajlanyştuu cer attary Qyrğyzstandyn başqa ajmaqtary syjaqtuu ele Çüjdö da kezdeşet. Buğa dalil qatary alysqa barbaj ele Bişkek şaarynyn çyğyşyndağy Ysyq-Ata rajonuna qaraştuu Syn-Taş ajylynyn atyn keltirsek bolot. Bul ajyldyn aty da murun oşol cerden köp kezdeşken balbal taştardan ulam qojulğandyğy ajtylyp cüröt.
Albette, bul attyn qaçan qojulğandyğyn taq ajta albajbyz, biroq Qoqon handyğy bul cerge çep salğandan qança qylym murun ele bul cerdin Bişkek dep atalyp cürgöndügü şeksiz. Buğa D.Saparaliev keltirgen taryhyj maalymattar da dalil bolo alat.
Coğoruda ajtylğandardyn negizinde bizdin borbor şaarybyzdyn taryhy 140 cyl menen ele çektelbejt, anyn keminde 1500 cyldyq taryhy bar dep ajtuuğa bolot. Myndan tyşqary, soñqu taryhyj, arheologijalyq izildöölör türk elderi, anyn içinde qyrğyz eli calañ ele köçmön turmuş menen kün keçirbegenin, alardyn quramyna kirgen ajrym elder qadimkidej oturuqtaşyp, dyjqançylyq qylyp, qol önörçülük menen alektenip kelgenin dalildöödö. Biz calğyz ele bajyrqy Enisejdegi qyrğyz qağanatynyn emes, bul cerde qylymdar boju caşap kelgen qarluq, çigil, jağma syjaqtuu türk elderinin da murasqoru ekenibizdi esten çyğarbaşybyz kerek.
Taalajbek Abdiev, Qyrğyz-Türk «Manas» universitetinin dosenti
Maqalanyn tüpnusqasy: ТААЛАЙБЕК АБДИЕВ: БИШКЕК ШААРЫНЫН АТЫ ЧЫН ЭЛЕ БИШКЕК МЕНЕН БАЙЛАНЫШТУУБУ?
Commentaires