Alğaçqy qyrğyz professoru. Qasym Tynystanov tuuraluu 8 faqty.
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Qyrğyz til iliminin tüptööçüsü, cazma adabijatybyzdyn negiz saluuçusu, aqyn, dramaturğ, ağartuuçu, qoomduq işmer, reformator cana birinçi qyrğyz professoru Qasym Tynystanov tuptuura 81 cyl murun calğan calaağa qabylyp, atuuğa ketken.
Avtor: Azat Aqaev
Qasym Tynystanovdun öz mezgilinen qyjla aldyğa ozğon, ulutu üçün çyn cüröktön küjgön, ilim menen körköm çyğarmaçylyqta baa cetkis emgekterdi casağan uluu insan ekendiginde talaş coq. Sputnik Qyrğyzstan agenttigi qyrğyz cazma adabijatynyn cana til taanuu iliminin baştooçularynyn biri bolğon ilimpoz tuuraluu qyzyqtuu faqtylardy sunuştajt.
Ilimge qyzyqqan bala.
Qasym Tynystanov 1901-cyly 10-sentäbrda Ysyq-Köl oblusundağy Çyrpyqty ajylynda dyjqandyn üj-bülösündö caryq düjnögö kelgen. Ata-enesinin sosialdyq abaly tuuraluu taq maalymat coq. Qolunda kenedej bajlyğy coq kedej degender da, mal-cany bar tektüü cerdin tuqumu degender da kezdeşet. Qandaj bolğon kündö da atasy Tynystan arab tamğasynda ança-mynça oqup, qat-sabaty cojulğan adam bolğonu çyn. Al uulunun oquuğa bolğon dilgirligin bajqap, caşy segizge cetkende ajyldağy moldodon bilim aluuğa cönötöt. Dinij mektepte üç cyl arabça tamğa taanyğan soñ Qasym Sazanovqa ajylynda baştalğyç mektepte oqup baştajt. Caş kezinen ele ilim-bilimge, adabijatqa qatuu qyzyqqan Tynystanov daroo ele oquuçulardyn aldyñqysy bolup çyğa kelet. Tilçini oquuçuluq kezinen beri caqşy bilgen oqumuştuu Qusejin Qarasaev "caştajynan ele başqalardan ajyrmalanyp turğan talanttuu insan ele" dep eskergen cajy bar. Biroq boloçoqtoğu ilimpoz üçün ajyl cergesindegi cönököj mektepter bergen bilim cetişsiz ele. Myndan ulam 1914-cyly öz mezgilinin eñ aldyñqy oquu cajlarynyn biri bolğon Qaraqol şaaryndağy cergiliktüü orus mektebine qabyl alynat. Bul cerde orus tili, geoğrafija, arifmetika cana taryh caatynda sabaq alat.
Oquusun taştap Qytajğa qaçqan.
Tilekke qarşy, Qasym Tynystanovdun toluq qanduu bilim aluusu 1916-cyly üzgültükkö uçurajt. Bütkül qyrğyzdyn başyn qajğyğa bölögön azaptuu Ürkγndün zapqysyn ilimpoz da tartat. Ata-enesi menen birge dürbögön elge qoşulup Qytajğa qaçat. Bötön cerde cergiliktüü bajlarğa caldanyp iştep, eki cyl cürgön soñ, 1918-cyly, öz mekenine qajtyp kelişet. Tynystanov bilim aluunu ulantuunu qaalağandyqtan Ysyq-Köldün Tepke ajylyndağy tajakelerinin canynda qalat. Biroq bul cerdegi oquuğa içi çyqpaj, 1919-cyly cöö Almatyğa attanat. Al mezgilde Taşkenttegi Ağartuu institutu Borbor Azijadağy eñ aldyñqy oquu cajlardyn biri ele. Bul cerde eldin sabatyn cojuu üçün zamanbap muğalimder dajardalçu. Myndan ulam Tynystanov da Taşkentke cönötülüp, Ağartuu institutunun dajardoo bölümünö qabyl alynat.
Taşkentte baştalğan ilim colu.
Anyn ilimij işmerdigi coğorqu oquu cajda oqup cürgön kezinde ele baştalat. 1920-cyly qazaq tilinde çyqqan "Žaña Öris" gezitine bölüm başçysy bolup dajyndalat. Biroq bul qyzmatta bir cyl turğan soñ qatuu oorup, kiçi mekeni Qaraqolğo cönöögö arğasyz bolot. Öz üjündö da boş cürböj dramaturğ qatary talantyn synap körüünü çeçet. Oşentip Qyrğyzstandağy alğaçqy teatr truppasyn tüzgön cajy bar. Dartynan ajyqqan soñ oquusun ulantuu üçün qajradan Taşkentke sapar alyp, al cerde "Aq-Col" gezitinde, "Cas Qajrat", "Sana" žurnaldarynda iştejt. Atalğan basylmalarda qyrğyz tilindegi materialdardy ujuşturup, alardyn basmağa berilüüsünö cooptuu bolot. Oşol ele kezde Türkstan ASSRinin Ağartuu qomissariatyndağy Qyrğyz ilimij qomissijasynyn müçölügünö qabyl alynat. Instituttu 1924-cyly ijgiliktüü ajaqtap mekenine qajtat.
Eldin sabatyn cojğon ilimpoz.
Sovet dooru cañy ğana ornop, sabattuu insandar cetişsiz kezde ölkögö Qasym Tynystanovdoj adamdar abdan kerek bolğon. Andyqtan 1925-cyly caşy 24kö kelgende Qyrğyz avtonomijaluu oblusunun Aqademijalyq Borborunun qyrğyz bѳlümünün qatçylyğyna dajyndalat. Alğaç Qaraqol şaarynda muğalimderdi dajardoo qurstaryn ötöt. Andan soñ eldi ağartuunun sapatyn dağy da kötörüü üçün Qyrğyz pedağogikalyq institutunda muğalim bolup iştep baştajt. Studentterge sabaq berip cürüp 1932-cyly dosenttik, 1936-cyly professorluq naamyn alat. Oşentip myndaj uluq daracağa cetişken eñ birinçi qyrğyzğa ajlanat. 1920-cyldardyn ekinçi carymyn ölkö ajmağynda cañy mektepter massalyq tγrdö açylyp baştağan kez ele. Biroq bul caatta çeçile elek köjgöjlüü maseleler toltura bolçu. Qadrlardyn cetişsizdigi, dinge basym casağan eski mektepter cana ene tilindegi oquu kitepterinin coqtuğu alardyn bir bölügü ğana ele. Tynystanov dal uşul maanilüü maselelerdi çeçüünü negizgi carandyq-atuulduq mildeti qatary eseptep, bul caatta kün-tün debej iş alyp barat. Anyn cyjyntyğynda murda sanaluu bolğon muğalimderdin sany 1933-cyly üç miñden aşat. Revolüsijağa çejin ölkö ajmağynda 99 mektep bolso, 1930-cyly sany 990ğo cetet. Oşondoj ele al azyrqy qyrğyz orfoğrafijasynyn negizgi prinsipterin iştep çyğyp, tilibizdin tunğuç oquu kitepterin, alğaçqy ğrammatikasyn cana til ilimi bojunça qyrğyzça terminologijany tüzöt. Qyrğyz tilin alğaç arab alfavitine, andan soñ latynçağa cana aqyrqy bolup orus tamğalaryna ylajyqtaştyruuğa alğaçqylardan bolup ündöp, bul caatta ebegejsiz işterdi casajt. 1924-cyly "Oquu kitebin" tüzüp, andan soñ "Çoñdor üçün alippeni", "Ene tilibiz", "Sosialdyq-ekonomikalyq sözdük", "Qyrğyz tilinin morfologijasy" cana "Qyrğyz tilinin sintaqsisi" syjaqtuu tilibizdin negizin tüzgön emgekterdi caratat.
Qyrğyz adabijatyna negiz salğan.
Qasym Tynystanov 37 cyldyq ömürünün qѳp bѳlügün mamlekettik cana ilimij cumuştarğa arnağandyqtan qѳrqѳm çyğarma cazuuğa ubaqtysy az bolğon. Oşentse da anyn qyrğyz adabijaty üçün qoşqon salymy çoñ. Çyğarmaçylyğy studenttik kezinde gezitterde iştep cürüp qazaq tilinde cazğan bir neçe yry menen baştalat. Al emi qyrğyz tilindegi alğaçqy "Ala-Too" attuu yry 1922-cyly caryqqa çyğat. Oşol ele uçurda Tynystanov qyrğyz prozasyna negiz salğandardyn biri. Anyn "Marijam menen köl bojunda" povesti qyrğyz realisttik prozasynyn alğaçqy örnögü qatary eseptelinet. 1924-cyly "Cas qajrat" žurnalyna çyqqan bul çyğarmada biri-birine cetpej qalğan eki caştyn armany bajandalğan. Oşondoj ele 20-qylymdyn başyndağy oor sosialdyq köjgöjlör, qyzdardyn qordoluşu çağyldyrylğan. Al emi anyn 1919-1924-cyldar aralyğynda cazğan yrlaryn qamtyğan "Qasym yrlarynyn cyjnağy" 1925-cyly Mosqvada basylğan. Ceke çyğarmaçylyq menen ğana çektelip qalbaj, qyrğyz eline taandyq oozeki emgekterdi, "Manas" eposun cyjnooğo zor köñül bölüp, bul caatta bir neçe kölömdüü ilimij maqalalardy cazğan. Uluu manasçy Sajaqbaj Qaralaevdin ajtuusundağy "Manas" üçiltigin toluq cazyp aluunun demilgeçisi bolğon. Ağa qoşumça, Tynystanov tunğuç körköm qotormoçu qatary da belgilüü. Al orus cazuuçusu Ivan Qrylovdun tamsilderin cana Qommunisttik partijanyn gimni "Internasionaldy" birinçilerden bolup qyrğyzçağa qotorğon. Oşondoj ele orus revolüsijaçyl yrlaryn "Özgörüştün yrlary" degen at menen qotorup, kitep qylyp çyğarğan.
"El duşmany" ataluu.
Qasym Tynystanov caş kezinde qurğaq uçuq menen oorup, bul darty 1930-cyldardyn başynda qajradan qozğolot. Darygerlerdin sunuşu menen bir cylğa caqyn ajylynda darylanyp kelip, cañy ele işke kirişken kezinde ağa "el duşmany" degen calaa cabylat. Buğa oşol kezderi teatrda qojulup catqan Tynystanovğo taandyq "Aqademijalyq keçeler" spektaqli negiz bolot. 1933-cyldyn başynda cazuuçu Aaly Toqombaev "Qyzyl Qyrğyzstan" gezitine "Aqademijalyq keçe tuuraluu" cana "Aqademijalyq keçenin tyjanağy" degen eki maqala cazat. Anda Tynystanovğo qarata qatuu syn ajtylyp, ulutçulduqqa, panislamçyl, pantürkçül idejalaryna suğarylğan, eski zamandy, baj-manaptardy maqtağan degen ajyptar tağylat. Oşondoj ele caş kezinde "alaş ordoçular" (1917-20-cyldardağy Qazaqstan menen tündük Qyrğyzstandağy sajasij qyjmyl) menen sanaalaş bolup, alardyn pikirlerin qoldoğon degen künöö da qojulat. Çyndyğynda qyrğyzdyn myndaj eki zalqar insanynyn ortosundağy tireştin kelip çyğuusunun öz sebebi bar. Zamandaştarynyn eskerüüsünö qarağanda, Aaly Toqombaev 1924-cyly "Lenin tuuraluu" yrlar cyjnağyn cazğan. Oşol kezde Ilimij qomissijada iştegen Tynystanov Toqombaevdin çyğarmalaryn çijki, ali byşyp-cetile elek degen syn-pikirin bildirgen eken. Eköönün arasyndağy kelişpestik uşundan ulam pajda bolğon dep ajtylat. Tynystanov 1937-cyly Mosqvada cürgön cerinen çaqyrtylyp, eç sebepsiz partijadan çyğarylyp, qamaqqa alynat. 1938-cyly 5-nojabrda SSSR Coğorqu Asker sotunun cabyq cyjynynda künöölüü dep tabylyp, atuuğa çeçim çyğarylat. Öküm eki kündön kijin, 7-nojabrda, atqarylğan.
"Qara tizmedegi" ilimpoz.
Qasym Tynystanovdun ysymy atylğandan kijin da ondoğon cyldar boju "qara tizmeden" alynbaj kelgen. Aty ilimij çöjrödö eskerilbej, özü dajardağan bir neçe emgegi caryqqa çyqpaj, casağan emgekteri baalanbaj qalğan. 1957-cyly cubajy cana uulunun qajryluusunan kijin SSSR Coğorqu Sotunun Askerdik qollegijasy Tynystanovğo qarata çyqqan ökümdördün baaryn coqqo çyğarat. Biroq tilçinin partijaluuluğun qalybyna keltirüü dale bolso qyjynğa turat. Bijliktegi atqaminerlerdin bir neçe colqu talaşyp-tartyşuularynan kijin ğana, 1958-cyly partijalyq bileti qalybyna keltirilet. Tilçi qaza bolğondon carym qylymdan kijin ğana toluğu menen aqtalat. 1988-cyly partijanyn Borborduq qomiteti ilimpozdu aqtap, anyn qyrğyz ilim çöjrösündögü işmerdikteri qajradan baalanyp, adabij murastary tuuraluu taryhyj çyndyq orduna keltirilet.
Üj-bülösü.
Qasym Tynystanov menen cubajy Turdubübü eki uul, eki qyzdy tarbijalaşqan. Sovettik revolüsijağa çyn cürögünön işengen ilimpoz baldaryna Teñdik, Erkindik, qyzdaryna Birdik, Kişimcan attuu ysymdardy bergen. Tynystanov atuuğa ketkenden kijin cesir qalğan Turdubübü apa baldary menen birge qatuu azap tartat. Qaj cerge barbasyn "el duşmanynyn üj-bülösü" delip, eç cerge batpaj, öz elinde bötöngö ajlanat. Oşentse da eç kimge zar bolboj, baldaryn bilimdüü qylyp tarbijalağanğa cetişet. Cubajlardyn tun uulu Teñdik tuuğandarynyn eskerüüsünö qarağanda, atasyn tartqan ötkür, zeendüü bala bolğon. Al Uluu Ata Mekendik soğuş baştalğanda qan majdanğa attanyp, al caqtan başyna oq tijip, caradar bolup kelet. Ağa qarabaj daryger boluunu samap, medisinalyq oquu cajğa tapşyrat. Biroq dart qojo berbej, 1947-cyly enesinin qolunda qyjnalyp catyp qaza tabat. Ağasynyn cetpej qalğan qyjalyn ekinçi uulu Erkindik orundatat. Al hirurgija bölümün ijgiliktüü ajaqtajt. Qoomçuluqtun but tosuusuna, caman sözünö qarabaj bir neçe rajonduq ooruqanalarda başqy daryger bolup iştep, medisina ilimderinin qandidaty, dosent naamdaryn alat.
Maqalanyn tüpnusqasy: Алгачкы кыргыз профессору. Касым Тыныстанов тууралуу 8 факты