Rustambek ağaj cana Özbekstandağy stalindik cazaloonu iliktöö
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Borbor Azijada Iosif Stalindin režimi maalynda cüzögö aşyrylğan massalyq cazaloolordun taryhyn postsovettik doordo qajra qaroo işi ulantyluuda. Ancijan mamlekettik universitetinin professoru, taryhçy Rustambek Temiroviç Şamsutdinovdun mektebinin bul bağyttağy salymdary alğylyqtuu.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Alğy söz
Myndan 80 cyldaj ilgeri beri degende 1,5 milliondon aşuun sovettik carandar stalindik recim ujuşturğan massalyq quuğuntuqtun cana terrordun cañy ajlampasyna duuşar bolğon. Andan saal murdaraaq Uqraina, Edil (Volğa) boju cana Qazaqstan syjaqtuu ajmaqtarda bir neçe milliondoğon qarapajym qalajyq casalma türdö massalyq açarçylyqqa kiripter bolğonu da este.
Emi oşol Uluu Terror doorunun taryhyn cañyça tarazaloo mildeti turat. Bul bağytta postsovettik Borborduq Azijadağy cumurijattarda öz aldynça tieşelüü taryhnaamalyq, arhiv taanuu cana bulaq taanuu işteri 1990-cyldardyn içinen beri cüzögö aşyp kelet.
“Taptyq” delgen küröş
Düjnö cüzü murdağy Sovetter Birimdiginin taryhynda massalyq cazaloolor köp iret cürgüzülgöndügünön qabardar. Bul ölködö qommunisttik tiptegi (“ezüüçü tapqa qarşy” delgen) yrajymsyz qonslagerlerdi quruu zaryl degen ojdu qommunisttik yñqylaptyn lideri cana Sovet ökmötünün negizdööçüsü Vladimir Lenin bir neçe colu ajtqan.
1917-cyly ele baştalğan atuulduq soğuş uçurunda, oşondoj ele Borborduq Azijada iş cüzündö 1942-cylğa çejin sozulğan basmaçylyq qyjmylyna qarşy küröş maalynda cana 1920-cyldardyn aqyryndağy – 1930-cyldardyn başyndağy baj-manaptardy sürgüngö ajdoo, qulaqqa tartuu syjaqtuu cürümdördö qyrğyzdardyn cana başqa borborduq azijalyq elderdin köptögön ajdyñdary cana tyñ atuuldary murda tektüü kişilerden ce alardyn urpaqtarynan bolğonu üçün ele ce pantürkisttik partija tüzgön degen şyltoo menen ar qandaj quuğuntuqqa qabylyşqan.
Çölkömdögü quuğuntuq taryhy
Borborduq Azijada stalindik cazaloolordun özgöçölüktörü, albette, bul ajmaqtağy cergiliktüü türk qalqtarynyn öküldörün qağazda ğana bolğon “cergiliktüü pantürkçül” cana “panislamçyl” partijağa conunan çegerip, türkijalyq ce caponduq ökmöttörgö tyñçylyq qyldy degen şyltoo menen qamoo syjaqtuu iş-araketterge bajlanyştuu.
Al emi monğol tildüü qalqtardy “panmonğolçul” partijalarğa “cabyştyrğan”, qarel syjaqtuu elderdin tyñ çyqma öküldörün “pan-finçil” qyjmyldarğa çegergen yqmalarğa salyştyrsaq, anda Borborduq Azijadağy ajyptoolor dele başqa çölkömdördögü stalinçilerdin cazaloo yqmalary menen qojondoj oqşoş ekenin ajginelej alabyz.
Demek, ajyrma – tek ğana geoğrafijada, etnostuq qyrdaalda bolğon.
Insandardyn bejnesinin özgöçölügünö qarata da ar qyl calğan calaalar tağylğan.
Maselen, saha (jaqut) elinin körünüktüü qulunu Maqsim Kiroviç Ammosov (1897––1938) qanduu terror küçögön 1937-cyldyn caz mezgilinen tartyp Qyrğyzstanğa coğorqu partijalyq qyzmatqa qotorulat.
Dal uşul maalda Qyrğyzstandyn bir qatar çyğaan işmerleri çet-çetinen stalindik cazaloolorğo qabylyp catqan. Bijliktegi myqty adister tañqys bolğon qyrdaalda, bir çeti, qyrğyz tiline caqyn kelgen qazaq tilin bilgen, ekinçi çeti, alysqy Saha cergesinen cana musulman emes bolğonduqtan, “Sosial-Turan partijasyna” müçölük, pantürkizm cana cerdeşçildik menen ajyptooğo negiz bolboğon bul insandy Qyrğyzstanğa alyp kelüü – oşol taptağy stalindik cetekçilik üçün özgöçö orunduu qadrdyq orun qotoruşturuu çarasy körüngön.
Maqsim Ammosovdun özü da, cubajy Raisa Izrailevna Sugel da musulman emes bolçu. Demek, alardy panislamizmdi qoldojt dep ajyptooğo da mümkün emes ele.
M.Ammosov 1937-cyldyn aprel-maj ajlarynda cañy ujuşulğan Qyrğyzstan QP(b)nyn Borborduq Qomitetinin birinçi qatçysynyn mildetin atqaruuçu, andan soñ 1937-cyldyn 16-ijununan qarğaşaluu nojabrğa çejin Qyrğyzstan QP(b)nyn Borborduq Qomitetinin birinçi qatçysy boldu.
Maqsim Ammosov 1937-cyly 7-nojabrda Bişkektegi (al kezde Frunzedegi) ökmöt üjünün aldynda salttyq qommunisttik demonstrasijada qalpys süjlöp alyp, qamalğandyğyn qyrğyz elinin “Manas” eposun orus tiline ataandaş qotorğondordun biri, qotormoçu Semjon Lipkin (1911—2003) da eskergen.
Qyrğyzstan QP(b) BQnyn Birinçi qatçysy Maqsim Kiroviç Ammosov parad maalynda tribunadan calynduu uraandardy çaqyryp qyjqyryp turğan. Bir maalda ulam qajtalanğan uraandaryn çataştyryp, “qommunizm” sözünün orduna “faşizm” sözün aralaştyryp ajtyp alğan eken:
– Caşasyn bütkül düjnödögü faşizmdin ceñişi!
Bardyğy teñ öz uqqan qulağyna özdörü işenbej dendaroo bolup qalğanda, Ammosov qajra uraandy tuuralap ajtyp, anan qaltaaryp qalyptyr.
— Uluu Stalindin kösömdügü astynda bütkül düjnödögü qommunizmin ceñişin qaraj alğa! – dep Ammosov cañy küç menen qyjqyrğan eken.
Maalymatqa qarağanda, M.Q.Ammosov bul qalpystyğy coq dele atuuğa ketmek bolçu. Al cazyqsyz cerden qamalyp, 1938-cyly 28-ijulda Mosqva şaarynda atuuğa duuşarlanğan.
Kejiştüüsü, Borborduq Azijany da qamtyğan bul stalindik massalyq qyrğyndyn cana quuğuntuqtoolordun taryhy sovettik taryhnaamada eç qaçan qalys çağyldyrylğan emes.
Oşonduqtan Borbor Azijadağy postsovettik egemen cumurijattarda bul qajğyluu taryh baraqtaryn cañyça qaroo maselesi SSSR qulaar cyldary ele kün tartibine qojulğan.
Maselen, Qyrğyzstanda 1988-cyldyn başynan tartyp bir qatar repressijalanğan atuuldar çetinen aqtala baştağan.
Al emi 1991-cyldyn cajynda Bişkektin çetindegi Çoñ-Taş ajylynyn tüştük too eteginde 1938-cyly nojabrda stalinçiler tarabynan cazyqsyz cerden mert qylynyp, tymyzyn kömülgön 137 kişinin söögü qazylyp alyndy. Bul cerdegi çuñqurğa calpy kömülüp salynğandardyn arasynda cazuuçu Ç.T.Ajtmatovdun atasy Törökul Ajtmatovdun (1903––1938) da söögü tabylğan.
Oşol 1991-cyly 30-avğustta, Qyrğyzstan mamlekettik köz qarandy emestigin caryjaloosunun aldyñqy künü, aligi tymyzyn kör tabylğan cajdyn künbatyş yptasynda stalindik repressijanyn qurmandyqtaryna arnalğan “Ata-Bejit” körüstönü rasmij açylğan.
Ertesi künü, 31-avğustta, Qyrğyzstandyn parlamenti (Coğorqu Keñeş) ölkönü köz qarandy emes mamleket dep caryjalağan taryhyj deklarasijany qabyl aldy. Bul eki oquja simvolduq türdö biri-biri menen ajqalyşyp turat.
Ajtmaqçy, Özbekstan da oşol ele kündörü özün SSSRden köz qarandy emes mamleket dep caryjalağan (bul qoñşu bir tuuğan cumurijatta Egemendik majramy 1-sentjabrda rasmij belgilenip kelet).
Rustam Şamsutdinovdun mektebi
Qoñşu Özbekstanda da postsovettik doordo stalindik repressijalar taryhyn qalys qaroo cürümü urğaalduu baştaldy. Bul ölkö Orusijadan özün qançalyq oolaq qarmasa, stalinçil cazaloolordun taryhy oşonçoluq erkinireek cana tereñireek izildengendigin baamdoo da qyjyn emes. Maselen, basmaçylyq qyjmylynyn taryhyn cañyça tarazaloo caatynda Özbekstanda 1990-cyldardan tartyp qyjla alğylyqtuu ilimij işter atqaryldy.
Stalindik cazaloolor taryhyn qajradan qalys qaroo cürümünö baranduu salym qoşqon ilimpozdordun aldyñqy sabynda taryh ilimderinin doqtoru, Ancijan mamlekettik universitetinin professoru Rustambek Temiroviç Şamsutdinov turat desek cañylyşpajbyz.
Biz 2018-cyly maj ajynda Özbekstandyn Ancijan şaaryndağy Ancijan mamlekettik universitetin kezip, mynda cañy açylğan “Repressija qurmandyqtarynyn elesi” («Qatağon qurbonlari hotirasi») dep atalğan muzejdin ekspozisijalary menen caqyndan taanyştyq. Bul muzejdi ujuşturuunun demilgeçisi bolğon professor R.T.Şamsutdinov anyn direktoru da bolup qalğanyna yraazy bolduq.
Professor R.T.Şamsutdinov — “Uluu qyrğyn” («Qatta kirgin») dep atalğan atajyn ensiklopedijany tüzüü bojunça atajyn ğrantty da ceñip alyp, bul cyjnaqty tüzüü üçün meenet qyluuda.
Dal uşundaj ğranttar Özbekstandyn ökmötünün çeçimine ylajyq berilip kelet. Emi Özbekstandyn “Repressija qurmandyqtarynyn elesi” Borborduq muzeji üçün “1937-1938-cyldardağy Çoñ terror” attuu ensiklopedija tüzüü caatynda atajyn ökmöttük proğramma cüzögö aşyryluuda.
Albette, bul dolboorlor – professor R.T.Şamsutdinov cetektegen ilimij mektep azyrqy tapta atqaryp catqan keñiri ölçömdögü iş-araketterdin bir taramy ğana bolup sanalat.
Özbekstanda Türkstan avtonomijasynyn, basmaçylyqtyn taryhyn, ajyl çarbasyndağy qolhozdoşturuu önöktügünün taryhyn, Ekinçi Düjnölük soğuş maalyndağy taryhyj oqujalardy cañyça qaroo caatynda da qyjla işter alyp baryluuda.
(R.T.Şamsutdinovdun qatyşuusunda caryq körgön eñ soñqu cyjnaqtardy ele qarañyz:
«Книга памяти репрессированных соотечественников в период коллективизации и «Большого террора». Самаркандская область» (Ташкент: Янги аср авлоди, 2015);
«История Отечества». Книга третья (Ташкент: Шарк, 2016);
«Вторая мировая война и фронтовые газеты». Книга первая (Ташкент: Академнашр, 2017); «Вторая мировая война и фронтовые газеты». Книга вторая (Ташкент: Академнашр, 2017); «Вторая мировая война и фронтовые газеты». Книга третья (Ташкент: Академнашр, 2017);
«Памяти репрессированных соотечественников» (Ташкент: Академнашр, 2018); ж.б.).
Oşentip, stalindik repressijalardy cañyça tarazalağan ajdyñdyq cürümgö professor R.TŞamsutdinov özünün ceke ilimij emgekterinen tyşqary, şakirtterinin çyğarmalary cana redaqtorluq meeneti arqyluu da öz ülüşün qoşuuda.
2019-cyldyn 1-majynda Ancijan mamlekettik universitetinde professor Rustambek Şamsutdinovdun 80 cyldyq maarakesine arnalğan el aralyq ilimij cyjyndağy atajyn bölümdö stalindik cazaloolor cana qyrğyndar taryhyn cañyça qaroo tuuraluu ilimij bajandamalar da sunuştalmaqçy.
Calpy araket zarylçylyğy.
Özbekstandyq professor Rustambek Şamsutdinovdun alğylyqtuu iş-araketin coğoru baaloo menen birge, stalindik repressijalardyn taryhyn cañyça iliktöö cana sypattap cazuu caatyndağy myndan arqy bajsalduu araketter calpy Borborduq Azijadağy taryhçylardyn caqynqy boloçoqtoğu birgeleşken iş-araketteri menen da yqçamdajt dep ajtqybyz kelet.
Caqynda Qyrğyzstandyn prezidentinin apparatyna qaraştuu “Muras” fondunun cetekçisi Qyjas Moldoqasymov Taşkenttegi Özbekstan mamlekettik arhivine baryp qajtty. Bul arhivde Ferğana öröönündögü köp etnostuu qalqtyn, anyn içinde qyrğyzdardyn da stalindik cazaloolorğo qarşy küröşü çağyldyrylğan abdan baj arhivdik maalymat qamtylğan. Bul maalymattar ulam cañy izildööçülördü kütüp catat.
Uuçubuz quru emes. Qyrğyzdyn Zajnidin Qurmanov, Aida Qubatova, Tölöbek Abdahmanov, Cumağul Bajdildeev, Coldoşbek Bötönöev, Gülzada Abdalieva, Svetlana Ploskih c.b. adisteri uşul tapta repressija qurmandyqtarynyn tağdyrlaryn cañyça iliktöö bağytynda oluttuu ilimij dolboorlordu cüzögö aşyruuda.
Arijne, alar özbekstandyq, qazaqstandyq, tacikstandyq, orusijalyq cana türkmönstandyq kesipteşteri menen birgeleşip bul caatta myndan ary da çoğuu-çaran iş alyp baryşsa, anda alda qança tereñ cana ar taraptuu maalymattar ilim çöjrösünö kirgizilişi kütülöt.
Maqalanyn tüp nusqasy: Рустамбек агай жана Өзбекстандагы сталиндик жазалоону иликтөө
Comments