Alfavit reformasy: Köçö atalyşyndağy öksüktördön ulam
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Köçö attaryn qatasyz cazuu tuuraluu talquu qyrğyz tilindegi latyn aribin reformaloo caatyndağy talquuğa qajradan cem çaçty.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Caqynda (2018-cyldyn 7-sentjabrynda) Bişkek şaarynyn merijasynyn apparat başçysy Balbaq Tülöbaev myrza özünün “Facebook” barağynda oluttuu bir maalymatty caryjalady:
“Köçölörübüzdün atalyşy cana alardyn bir öñçöj casalyp ilinişi tuuraluu bügün MERibiz menen talquulap, plandaştyrdyq. Şaardyq keñeş menen birdikte aqça qaracatynyn bulağyn taap caqyn arada qabar berebiz. Tez arada casalçu işterdin tizmesine kirgizebiz.
Maalymatyñyzdar bolsun. Şaarybyzdyn kire berişterin ( Arqa) da oñdojbuz”.
Bul caryjağa köptögön pikirler tüştü.
Albette, uşul saptardyn eesi da ertesi künü Balbaq myrzany qoldooğo alyp myndaj pikirin ortoğo saldy:
“Bake, caqşy masele qozğopsuz.
Köçö atyn qyrğyzdyn kiril cana latyn tamğalarynda berüü kerek.
Latynça cazğanda dele ü, ö, ñ tamğalary eske alynyşy kerek. Bokonbaev emes, Bökönbajev dep cazylğany cön. Al emi orusçadaj cumşaq C tamğasy zh menen cazylat, qyrğyzdyn qatuuraaq ajtylğan "Ж" tamğasyn ajyrmalap C menen berüü abzel: Жүгөрү көчөсү / Cügörü köçösü. Жаңгак көчөсү / Cañgak köçösü.
Menimçe, köçö atyn qyrğyzça (kirilçe cana latynça) ğana cazsa cetiştüü”.
Bul talquu qoomçuluqta cer-suu atalyştaryn bir ele uçurda eki başqa alfavitte berüü zaryldyğyn ğana butağa albastan, oşondoj ele, qyrğyz tilinde ansyz da kiril cazmaçy menen udaa qoldonulup kele catqan latyn alfavitin qajradan reformaloo köjgöjün qozğodu.
Adatta, rasmij Qremlge qylçaqtağan sajasatçylar “latyn alfaviti” dese ele ürküp tura qalyşat. Alar latyn alfaviti bojunça eç söz qylbajbyz dep syrtqy qajsy bir küçtörgö qandajdyr tymyzyn ubada bergen-berbegendigi bizge belgisiz.
Ötkön cyldary prezidentke qaraştuu Uluttuq keñeş degen coğorqu daracaluu cyjynda da çyğyp süjlöp, biz bul maseleni cañyça öñüttön qaroo kerektigin ajtqanbyz.
Birinçiden, kiril cazmasynan baş tartuu tuuraluu söz cürüp catqan coq. (Albette, qyrğyzça kiril cazmasyn da myqty tilçiler 1930-cyldary attyrylyp, abaqqa salynğandan kijin qabyl alynğan 1940-cylqy variantynda eç qaltyrbastan, çeçkindüü reformaloo kerek).
Ekinçiden, latyn cazmasy ansyz da qyrğyz qoomuna qyzmat qylyp catat. Çet ölkölük pasporttu, içki Aj-Di (ID) doqumentin ele qarap körüñüzdör. Qyrğyzstandyq ar bir atuuldun aty-cönü latyn aribinde da cazylğan.
Üçünçüdön, bul latyn aribi 1928-40-cyldardağydaj ene tilibizge ylajyqtaştyrylbastan, başalaman qoldonuluuda.
Dal uşul üçünçü cağdaj tuuraluu köp iret söz qozğoduq, biroq majnap çyğa elek.
Qyrğyzstandyn postsovettik doordoğu buğa çejinki mamleket başçylarynyn tegattary (familijalary) Ö,Ñ,Ü tamğalary coqtuğuna bajlanyştuu latynça eç qyjynçylyqsyz cazylat eken:
Askar Akaev (Akajev)
Qurmanbek Bakiev
Roza Otunbajeva
Almazbek Atambajev
Oşonduqtan alardyn çet ölkölük pasporttorunda eç problema bolğon coq. Demek, alar üçün Ö, Ñ, Ü tamğalarynyn latynça berilişi maselesi ceke masele emes bolçu.
Uçurdağy prezidenttin tegatyn latynça cazuu üçün üç variant bar:
Jeenbekov (mynda qatqalañ C berilet).
Zheenbekov (mynda orus cana qazaq tilderindegi cumşaq Ž tybyşy qamtylat: albette, qyrğyzça tegattar üçün bul tür – odono qatağa catat).
Djeenbekov (bul variantta ansyz da qatqalañ bolğon J / C tybyşyna aşyqça ele D tamğasy cabyştyrylyp catat).
Demek, azyrqy prezidenttin tegatynan ele köp variantty körüüdöbüz (üç degen san, negizi, bir sanyna qarağanda ötö köp degendi tujuntat emespi).
Egemen mamleketibizde biz "Ө, Ң, Ү" tamğalary üçün Ö, Ñ, Ü tamğalaryn kirgize albasaq, cana "Ы" tamğasy üçün tieşelüü variantty tandaj albasaq, anda biz macüröö bolboğondo kim bolot?
Qaçanqyğa çejin Cañybaeva, Ömürbekov tegattaryn Zhanibaeva, Omurbekov dep qata cazyşybyz kerek?
Türk elderinin boordoştuğu tuuraluu dalaj tattuu sözdör ajtylat, biroq 1992-cyly Bişkekte qabyl alynğan çeçimge ylajyq ortoq latyn alfavitin tüzüü idejasy qaramança unutta qalyp kelet (munu ilimpozdor unutuşqan coq, sajasij çöjrödögülör casalma sajasij sebepterden ulam çetke qağyşty; Türkija, Özbekstan (anyn içinde Qaraqalpaqstan), Qazaqstan, Azerbajcan cana Türkmönstandyn ajyrmaluu latyn alfavitterin ele salyştyryp qarap körüñüzdör).
Azyrqy Türkijadağy latyn aribine yq qojğon çaqta, ağa qoşumça Ñ tamğasyn (türktördö aqyryndap cojulup ketken Ñ tybyşyna ylajyq tamğany) kirgizüü zaryl. Andan ary tereñdesek, anda Q (qatqalañ K), Ğ (qatqalañ G) tamğalaryn qoşumçaloo cana "Ы" tamğasy üçün Ï tamğasyn aluu abzel.
Bul tamğalardyn bardyğy teñ azyrqy evropalyq (anğlisçe emes) tilderge ylajyqtaşqan qompüterdik (esepkerdik) tergiçterde bar. Murdağydaj arip casoo üçün basma üjlöründö cana basmaqanalarda qorğoşun ujutup keregi coq. “Buğa aqça köp ketet” degenge ançejin işene berbes elem.
Buğa çejinki tekstterdi sanaripke tüşürsök, anda qyrğyzça tekstti aleki zamatta bir alfavitten (kirilçeden) ekinçisine (latynçağa) ce üçünçüsünö (arab aribine) qotoruu mümkünçülügü azyr da qolubuzda turat.
Düjnödögü bardyq qompüterlerden bul latynça aripti oñoj ele taba alasyz, atügül Qytajda çyqqan qompüterlerde da bul tamğalar bar.
Maselenin çoo-cajy — eç sajasattaştyrbastan ele “qyrğyz tiline ylajyq latyn alfaviti — myna uşul” dep bir variantqa toqtolup, Coğorqu Keñeş tarabynan tastyqtağan toqtomdu qabyl aluuda.
Bul maselelerdi prezidentke qaraştuu Mamlekettik til qomissijasy cana QR UIA'sy eçaq qozğoşu kerek ele, balkim, quluarda qozğop dele catyşqandyr.
Biroq bul köjgöjdü çeçüüdö qomissijağa qyrğyz tilin çala-moñol bilgen “atqaminer adister” emes, Sulajman Qajypov, Qadyraly Qonqobaev, Syrtbaj Musaev, Gülzura Cumaqunova, Esenbaj Nuruşev, Taalajbek Abdiev, Ceñiş Çymanov, Bunazarat Ğajypova syjaqtuu adister, alardan tyşqary da köp til bilgen başqa qyrğyz tildüü sözdükçülör, dialektoloğdor, türkoloğdor, taryhçylar, Çorobek Saadanbek syjaqtuu maalymat tehnologijasynyn ustattary cana başqa poliglot adister qamtylyşy ylaazym dep ojlojbuz.
Oşol maseleler çeçilse, anda bütkül Qyrğyzstandağy cer-suu atalyştaryn cana kişi ysymdaryn qyrğyzça kiril cana latyn aripterinde birdej cazuu mümkünçülügün alaar elek (al emi qyrğyzdyn arab aribinde eç öksük coq, azyrqy tapta Qytajdyn Qyzyl-Suu Qyrğyz avtonom oblusunda reformalanğan arab alfaviti qyrğyz tili üçün myqty qyzmat qylyp catat).
Postscriptum.
Latyn aribi arqyluu orus tybyştaryn çağyldyruu maselesi eç qandaj sajasattaştyrylbastan ele ötkön qylymda çeçilip, bul tybyştardy latynça cazuu birdiktüü sistemağa salynğan. Any “Vikipedijadan” ele oquj alasyzdar.
Maqalanyn tüp nusqasy: Алфавит реформасы: Көчө аталышындагы өксүктөрдөн улам.