Cazma türlörü – uluttuq yntymaqqa danaker.
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Qyrğyz ulutu ataandaş qoldonup kele catqan alfavitterdin reformasy tuuraluu talquu qyrğyz tilinin düjnö cüzündögü boloçoq tağdyryn da anyqtajt. Bul talquu uluttuq birimdikke kedergi tijgizbesten, teskerisinçe, cañy deñgeeldegi birimdikke col tabuunun açqyçy bolo alat. Taryhçynyn oj tolğoosu.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Talquu – taqtyqqa köpürö
Internettegi qoomduq tarmaqtarda qyrğyzdyn latyn cana başqa alfavitteri tuuraluu qyzuu talaş cürüüdö. Ajrym uçurlarda kee bir zamandaştar öz cüjösü çabal syjaqtanğanyna tutalanyp, qajçy pikirdegi uluttaşynyn kert başyna asylğanyn da oqup cüröbüz.
Latyn alfavitin qalybyna keltirüü maselesin uşul saptardyn eesi özü üçün ulam cañy deñgeelden qarap catqanyn tana albajt.
Ar kim öz ojunda qaluuğa aqyluu cana cañy maalymattardyn negizinde öz ojun özgörtüügö da uquqtuu.
Eñ başqysy – ajdyñdyq baarlaşuunun tynç colu menen latyn cana başqa alfavitteribizdin zamanbap köjgöjlörün ijgiliktüü çeçip aluu mümkünçülügü özübüzdün qolubuzda turğandyğyn unutpasaq boldu.
Tölömüş ağanyn tergiçi
1991-cyldyn aqyrqy ajlarynda qyrğyzça latyn alfavitin azyrqy Türkijadağy boordoştorduqundaj (alardyn arasynda türktör ğana emes, Türkija atuulduğun alğan qyrğyzdar da bar bolçu) variantta qoldonuu zaryl dep maqala cazğanym este. Oşol tapta “Qyrğyz Tuusu” (murdağy “Sovettik Qyrğyzstan”) gezitinin redaqtoru Tilekteş Işemqulov ağajdyn qoldoosu menen bul gezitke birdej ele qyrğyzça tekstti kiril cana latyn aribderinde caryjalağan elem.
Oşol latyn aribindegi tekstti tergen maşinqa tuuraluu da ajta ketpesek bolbos. SSSRde myndaj tergiç maşinqany tabuu ötö qyjyn masele bolçu. Alar qoopsuzduq qyzmattary tarabynan atajyn esepte turçu dep da ajtyşat. 1980-cyldary Masqva, Leninğraddan alysyraaq şaarlarda dajardalğan ilimij dissertasijalarda cana rotaprint menen çyqqan ilimij emgekterde latyn aribindegi tekstter köbünese qol menen cazylçu.
Caqynda Mamatisa Aral (“Azattyq” ünalğysynyn ajtyluu “Erkin-Tooluq” adabij ysymy menen çyqqan ardager qyzmatkeri; anyn ysymy latynça Mamat Isa Aral dep cazylat) ağajybyz menen ujuqfondon baarlaşyp qaldym. Al azyr Germanijada bajyrlajt. Keleerki cyly cajynda al 70tin qyryna çyqmaqçy.
Sağynyçty cazyşqan uzun sabaq sözdördün arasynda Mamatisa ağabyz 1991-cyly cetinin ajynyn (nojabrdyn) soñunda Münhenge barğan alğaçqy saparym qaryp catqan çaqta mağa belekke bergen latyn aribindegi maşinqa tuuraluu da eskerip qaldy.
Anyn pajdasy çoñ bolğonun, Ata curtqa kelgenden köp uzabaj “Qyrğyz Tuusu” gezitine dal uşul tergiç menen qyrğyzça latyn tekstin terip, sürötün caryjalağanymdy yraazy bolo ajtsam, Mamatisa ağabyz “Qyrğyz Tuusunun” oşol nomurlary da özünö cetkenin eskerdi. Körsö, dal uşul maşinqany ağa yramatylyq Tölömüş Caqyp uulu (1926—1992) ağajybyz murdaraaq tartuulağan eken.
Tölömüş Caqyp uulu — “Azattyqtyn” Münhendegi alğaçqy baş keñsesinde Azamat Altajdan (1920—2006) kijin kelip iştej baştağan cana Qyrğyz qyzmaty öz aldynça bölüngöndön tartyp anyn alğaçqy derektiri bolğon dañazaluu žurnalist.
Üç arğymaq
Bul uçurdu eskerip catqanym: ajrym qyrğyzstandyq zamandaştarym latyn alfavitin bizdin ulutubuz tee 1940-cyly ele taryh çañynda qaltyrğandaj kep salyp qalyşat.
Qytaj El Respublikasynda qyrğyzdar latyn alfavitin qoldonup, kijin ğana qajradan ene tilibizge ylajyqtalğan arab alfavitine ötkönün, al emi Batyş Evropada cana Türkija cumurijatynda qyrğyzdar latyn alfavitin yraattuu qoldonuunu ulantyşqandyğyn alar etibarğa alyşpajt.
Demek, XX qylymdyn ekinçi carymynda düjnödögü qyrğyzdar birdiktüü ene tilibizdin arabasyna bir uçurda üç arğymaqty çegip kelişken:
Qyrğyzstanda (cana murdağy SSSRde) 1940-cyldan tartyp kirill cazmasy qoldonulup kelse, Batyş Evropa menen Türkijadağy qyrğyzdar – latyn cazmasyn, al emi Qytaj El Respublikasy, Ooğanstan, Pakistanda cana bir qatar arab mamleketterinde bajyrlap catqan qyrğyzdar bolso – aligiçe arab cazmasyn qoldonup kelet. Emi Özbekstan syjaqtuu latyn cazmasyna ötkön boordoş mamleketterdegi qyrğyzdar da latyn cazmasyn qoldono baştaşty.
Dal uşul cağdajlarğa cañyça seresep salğan soñ, uşul saptardyn eesi XXI qylymdyn ekinçi onduğunda özünün myndan otuz cyldaj murdağy tüşünügünön taptaqyr başqaça tüşünükkö kötörüldü dep ajta alam.
Al – qajsy tüşünük?
Bul – coğoruda eskerilgen üç arğymaqty teñ biri-birine süjönüç qylyp pajdalana berüü zarylçylyğyn taanuu.
Biz, Qyrğyzstanda kirill cazmasyn rasmij pajdalanuu menen birge, Qytajdağy qyrğyzdardyn arab cazmasyn qoldono berüü uquğun çektej albajbyz.
Bul cazmada Qytajda “Manas” eposunun cana başqa dastandardyn varianttary, anyn içinde zalqar manasçy, Qyrğyz Respublikasynyn Baatyry Cusup Mamajdyn (1918—2014) köönörgüs çyğarmalary, on miñdegen kitepter, ondoğon gezit-curnaldar caryjalanyp kelet.
Anyn syñaryndaj ele, Türkijadağy qyrğyzdardyn latyn aribindegi cazma madanijatty ijgiliktüü ulantyp catqanyn da körmöksöngö sala albajbyz. 1990-cyldardan tartyp bul boordoş ölködö qyrğyz tilinde, biroq latyn aribinde bir qatar emgekter, cyjnaqtar caryjalanğan. Alardyn arasynda bizdin da ajrym maqalalarybyz bar.
(Misal: Mahmud Kaşgarinin «Divanının» orto kılımadarda cana cañı doordo maalım boluşu tuuraluu // Dil Dergisi. — Ankara. — 1995. — No 27. — S. 33-37. — (TÖMER).
Al emi egemen Qyrğyzstan – düjnö cüzündögü qyrğyzdardyn köz qarandysyz mamleketi qatary öküm sürüp catqan közgö basar ölkö.
Qyrğyzstandyn bijligi calañ ğana bul ölködögü mamlekettik tildin qyzyqçylyğyn, myndağy rasmij cazma bolğon qyrğyzça kirill cazmasynyn tağdyyn ojlop çektelbeşi kerek.
Egemen Qyrğyzstandyn bijligi, myndağy ilimij-ağartuu qatmaryna tajanyp, calpy düjnö cüzündögü qyrğyzdardyn kirill, arab, latyn cazmalaryn bir sistemağa saluu mildetin atqaryşy abzel.
Aldydağy mildetterdin biri – latyn alfavitinin çarcajyt qoldonulup catqan varianttaryn ar taraptuu taldap, qyrğyzdyn ortoq latyn alfavitin rasmij tastyqtoo işi.
Qyrğyzstan “kirill cazmasynan eç qaçan baş tartpajbyz” degen kündö da uşul mildetti çuqul arada cüzögö aşyryşy abzel, antkeni latyn alfaviti düjnönün başqa ajmaqtarynda qyrğyz tiline yraattuu qyzmat qylyp catat.
Uçurda Qyrğyzstandyn bijligi sanaripke ötüü, Internetti urğalduu pajdalanuu strategijasyn cüzögö aşyruuda. Alfavittik reforma bul strategijanyn alqağynda cüzögö aşyryla alat.
Tybyş – tamğa şajkeştigi
Egerde qyrğyz tilindegi tybyştardy bir ele uçurda üç alfavitte çağyldyruunun col-cobosu Qyrğyz ökmötü tarabynan rasmij tastyqtalsa, anda sanarip doorunda bul alfavittin ar birindegi qyrğyzça tekstti qyrğyzça başqa alfavitke köz açyp-cumğuça qotorup aluu mümkünçülügün pajdalana alabyz.
Esimde, marqum Akim Özgön (1953—2017) XXI qylymdyn alğaçqy onduğunda “Azattyqqa” ajrym qyrğyzça maqalalaryn elektronduq qat menen latyn alfavitinde cönötöör ele. Oşol kezde “Azattyqta” iştegen talanttuu qompüterçi adis Erkin Istemesov inibiz bir proğramma tüzüp bergen. Al proğrammağa ylajyq, Akim Özgöndün latyn aribindegi qyrğyzça teksti kiril cazmasyna köz irmemde ele qotorulup qalçu.
Andan kijinki redaqsijalyq maşaqatybyz latyn cana kiril cazmalaryndağy şajkeş kelbegen cağdajlarğa bajlanyştuu bolçu (kiril cazmasyndağy "Ё, Ю, Я, Ц, Щ, Ь, Ъ" syjaqtuu aşyqça tamğalar maselesin ele nazaryñyzdarğa salsaq bolot).
Albette, alfavittin cañy variantyn tüzüü oñoj iş emes: sunuştalğan ar qyl varianttyn öksügü cana cetişkendigi boluşu mümkün.
Kiril cazmasyna biz "Қ" (qatqalañ q), "Ғ" (qatqalañ ğ), "Җ" (orustar qoldonğon cumşaq Ž), Ә (içkilik dialekttegi Ä) syjaqtuu aripterdi qoşup, jottoşqon tamğalardy cana , ' belgilerin cojsoq durus bolmoq. Mynda Ä tamğasy dialektilik termindi ötö taq berüü üçün sejrek qoldonuluşu acep emes. Biroq bul tamğa da alfavitte “öz saatyn kütüp” turuqtuu cajğaşqany alğylyqtuu.
Albette, ajrym orusça tekstterde "Ё, Ю, Я, Ц, Щ, Ь, Ъ" qadimkidej qoldonula beret, biroq qyrğyzça teksttegi varianttarda “медаль”, “объект”, “цемент” degen orusça sözdör myndan ary “medal”, “objekt”, “sement” delip, qyrğyzça “коён”, “моюн” sözdörü bolso “qojon”, “mojun” dep c.u.s. cazyluusu şart dep ojlojm.
Bul özgörtüülör qyrğyzça tekstterdi kiril cazmasynan arab cana latyn cazmasyna köz irmemde (sekundğa cetpegen az ubaqyt içinde) ötkörüügö sanariptik mümkünçülük yroolojt.
Qyrğyzdardyn aty-cönün ID qartalarda, çet ölkögö çyğuuçu pasporttordo, bank maalymattarynda latynça cazuuğa tuura kelip catqan azyrqy tapta qyrğyzça latyn alfavitin ireetke salyp aluu zarylçylyğy byşyp cetilgendigin murda da cazğan elek.
Emi aldydağy köjgöj – uşul üçiltik arğymaqty ene tilibiz üçün bir sistemağa salyp aluunun zaryldyğyn ajdyñdar cana sajasatçylar birdej añdaşyna cetişüü.
Özgöçö bul iş – geosajasij cağdajğa baş oorutuuğa macbur bolğon qyrğyz sajasatçylary üçün oluttuu maşaqat.
Antkeni alardyn bir dalajy latyn cazmasy degende ele açuulanğan Vladimir Putindin cüzün köz aldyna elestetip, “rasmij Kremldin qaaryna qabylabyz ğo” dep çoçulaj baştaşat. Alarğa: “Qyrğyzstan kirill cazmasyn yraattuu qoldono beret, biroq latyn cana arab cazmalaryn da ene tilibizdin qyzyqçylyğynda tartipke salyp aluuğa egemen mamleketibizdin ökmötünün aqysy bar” dep, “apaptap” ajta ketkibiz kelet.
Murdağy maqalalarybyzda ajtylğan cüjönü qajtalasaq, Orusija kiril cazmasyn orus tili üçün rasmij saqtap čatqanyna qarabastan, orus tybyştaryn latyn, arab cazmalarynda cana qytaj ieroğlifinde qandajça çağyldyruu kerektigin XX qylymdyn ekinçi carymynda ele rasmij türdö birotolo ortoq sistemağa salyp alğan.
Uşul orus tiline taandyq sistemanyn ajyrmaluu caqtaryn añdabastan, bizdin rasmij bijlikter pasportto qyrğyzça ysymdy cazuuda orusça cumşaq "Ž" tybyşy üçün belgilengen "ZH" qoş tamğasyn qyrğyzça qatqalañ "C" tybyşy üçün qoldonup catqandyğy, qyrğyzdyn latyn alfavitine "Ö, Ü, C, Ğ, Ñ, Q, Ç" syjaqtuu tamğalaryn, al emi içkilik dialektisine taandyq sözdör üçün "Ä" syjaqtuu tybyştardy kirgizüüdön çoçulap catqandyğy ökündürböj qojbojt.
Talquuğa tatyqtuu dolboor
Emi sözübüz qurğaq bolbosun üçün, uşul üç alfavitti qyğyz tiline ylajyqtap ortoq qoldonuunun bir örnöktüü sistemasyn sunuştoo cağyna kelelik.
Qyrğyzdyn dilgir, talanttuu caştarynyn biri – Bahtijar Şarşeev myrza. Al Internettin qoomduq tarmaqtarynda keede "Bahti Brati" adabij ysymy menen da cazyp cürdü. Caqynda Bahtijar myrza qyrğyzdyn zamanbap alfavitterinin salyştyrma cadybalyn "Facebook" arqyluu caryjalady.
Talquu üçün oşol variantty bul cerge caryjaloonu ep kördük (azyrqy tapta menin qupuluma tolğon variant – dal uşul ekenin syr qylbastan açyq ajta ketejin).
1992-cyly türk tildüü mamleketterdin bilim berüü ministrlerinin Bişkektegi coğorqu daracaluu cyjynynda ortoq türk latyn alfavitin tüzüü idejasy qoldooğo alynğan.
Andan beri qyjla suu aqty. Türkija bijligi özünün latyn alfavitine başqa tekteş elderge taandyq tybyştar üçün qoşumça tamğalar kirgizüügö barğan coq. Azerbajcan, Özbekstan, Türkmönstan (emi – Qazaqstan dağy) taptaqyr başqa latyn alfavitterin tüzüp alyşty.
Uşundaj şartta Qyrğyzstan dele qyrğyz tili üçün özünö yñğajluu latynça variantty taqtap aluusu abzel.
Bahtijar Şarşeev inibiz dele türkijalyq türktördün negizgi tamğalaryn qabyl alyp, maselen, "Ө, Ү, Ч" tamğalary üçün türktör qoldonup catqan latynça Ö, Ü, Ç (astynda qujruqça) tamğalaryn saqtap qaluunu caqtajt. Tek ğana "Ы, Й", qatqalañ "K", qatqalañ "Г", "Ң, Ж" tybyştary üçün al Y, J, Q, Ğ, Ñ, Č (üstündö taačy), degen tamğalardy sunuştajt.
Emi uşul variantty talquulap, calpy qoomçuluqtun pikirin, başqa bolcolduu sunuştaryn da qaraşybyz abzel.
Dağy basa belgilep ajtam, latynça alfavitti cöngö salyp aluu işi kirill cazmasynan baş tartuu degendi tujuntpajt. Arap aribindegi cazmabyz üçün QER'degi qyrğyzdardyn azyrqy varianty toluq caramduu; tek ğana ança-mynça qoşumça tamğalardy kirgize ketüü abzel (coğorudağy B.Şarşeev'din cadybalynyn tieşelüü ustundaryn qarañyz).
Runa symal čazma – taberik
Albette, qyrğyz uluttuq cazma taryhybyzdy azdektegen zamandaştarybyz “siz dele taryhçy qatary qajdyger qarabañyz. Enesajdağy orto qylymdardağy runa symal cazmabyzdy dele rasmij qoldono baştajlyq, uşul pikiribizdi da qoldosoñuz!” dep mağa köp qajrylyşqanyn caşyra albajm.
Türk elderinin ortoq runa symal cazmasyn ilimij adabijatta şarttuu türdö “Orhon-Enesaj cazmasy” deşet, biroq bul cazmanyn örnöktörü Evrazijanyn köptögön ajmaqtarynda, anyn içinde Qyrğyzstandyn Talas, Ysyq-Köl, Qoçqor syjaqtuu örööndöründö dağy tabylğan.
Bul cazmany calañ ğana qyrğyzdarğa taandyq bolçu dep “ençilep aluu” tuura emes. Qyrğyzstandyn Coğorqu Keñeşinin ajrym deputattary any “Qyrğyz cazmasy” dep atoonu sunuş qylğanda, biz başqa da taryhyj faqtylar arqyluu bul cazma türk qalqtary üçün ortoq muras ekendigin, anyn içinde, albette, qyrğyzdyn da uluttuq cazmasy bolğonduğun tastyqtap ajtqanbyz.
Runa symal cazma azyrqy sanarip doorunda düjnölük sistemağa salynyp, qompüterde qyjla ceñil terile baştady (ajrym ğana tamğalary taq çağyldyryla elek). Biroq bul köönö cazmany calpy ulutqa kündölük qoldonuu üçün tañuuloo azyrynça majnapsyz ekendigin tüşünüp turam.
Azyrqy basqyçta bul köönö cazmabyzdy üjrönüügö dilgir caştar üçün ulam cañy qyzyqtyruuçu şarttardy carata berişibiz kerek. Albette, caş muundar cana mektep oquuçulary üçün Internette multimedijalyq qaracattar arqyluu runa symal cazmany üjrötüü dalalattary uşul kündörü da casalyp catqany da qubandyrat (Eleri Bitikçi c.b. caştardyn araketteri buğa dalil).
Qorutundu söz
Ene tilibiz Antarqtikadan başqa bardyq ajmaqtarğa çaçyrağan uluttaştarybyz üçün ortoq asyl-narq.
Emi ene tilge qyzmat qylyp catqan zamanbap alfavitterdin bardyğy eç qandaj arazdaşuunun sebepkeri emes, teskerisinçe, uluttuq cana etnostor aralyq yntymaqtyn qubattuu danakeri boluuğa tijiş.
Demek, başqy masele – ene tildin qajsy bir cazma türünün köjgöjlörü menen çektelbejt.
Özökkü masele – bügünkü muundarybyzdyn öküldörü birgeleşip, yntymaqtaşyp, baarlaşuu, talquu cana bir pikirge kelüü menen ortoq baaluuluğubuz üçün çoğuu-çaran çeçimge kelişinde cana anyn natyjcasynda üç alfavittin ortoq cadybalyn rasmij qabyl alyşynda. Menimçe, buğa quduretibiz toluq cetet.
Maqalanyn tüp nusqasy: Жазма түрлөрү – улуттук ынтымакка данакер