Bektur Iskender: Qyrğyz qoldonğon latyn aribi qandaj bolğon?
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
KÖÑÜL BURUÑUZDAR! Bul tekstte tybyştardyn tuura ajtylyşyn taq bilüü üçün El aralyq fonetikalyq alfavit pajdalanylat. Sizder al belgilerdin tizmesin bul sajttan taap, alardyn qajsyl tybyştarda qoldonularyn bile alasyzdar.
Avtor: Bektur Iskender
Men mekendeşterim menen turistterge körsötüünü caqtyrğan Bişkektegi acajyp cajlardyn biri — bul Abdrahmanov cana Frunze köçölörünün kesilişinde cajğaşqan unikalduu imarat.
Al qyrğyzdar 1928-1940-cyldar aralyğynda qoldonğon latyn aribindegi cazuu saqtalyp qalğan Bişkektegi capadan calğyz imarat. Al cazuunu bişkektikterdin köbünün bajqabaj cürgöndügü da tañ qalyçtuu.
«Memlekettik emgek saqtьq kassasь — mamlekettik emgek saqtyq qassasy»
Tilekke qarşy, al cazuuğa 2011-cylğa çejin ötö naçar mamile bolup kelgen. Anyn sovettik, andan kijin köz qarandysyz qyrğyz bijligi üçün da ança maanige ee emes bolğonduğu körünüp turat. Qajsyl bir mezgilde — menimçe, 2000-cyldardyn ortosunda bolso kerek, al imaratta «Astra Qlub» degen qazino açylyp, al taryhyj cazuunun üstünö öz körnögün ilip qojğon.
Qaçan 2011-cyly qazinolorğo tyjuu salynyp, «Astra Qlub» imaratty taştap ketkenden kijin anyn alynğan körnögünün artynda «emgek» cana «saqtq» sözdörünün e cana s tamğalary synyp tüşüp qalğan.
Bul oquja bijliktin Qyrğyzstandyn cañy taryhyna, anyn içinde latyn aripterinin taryhyna bolğon mamilesin açyq körsötüp turat. Misaly, men mektepte oqup cürgöndö Qyrğyzstandyn taryhy bojunça kitepterde 1917-cyldan daroo ele 1991-cylğa attap ketkendigi tañ qaltyrğany esimde.
Negizinen Qyrğyz SSRinin taryhy calpy SSSRdin qontekstinde, tüzdön-tüz Qyrğyzstandyn ajmağyndağy oqujalardyn detalduu taldoosusuz ele calpysynan ajtylat ce bolboso Brecnev mezgilindegi rasmij sovettik propağandanyn negizinde ajtylat. Al emi al propağandada qyrğyzdar pajdalanğan latyn aribine orun coq bolup qalğandaj.
Men coq degende oşol boştuqtun bir bölügün bolso da tolturuunu qaalajm.
Jañalif
Qyrğyz tili latyn aribin 1928-cyldan 1940-cylğa çejin pajdalanğan. SSSRde 20-cyldardyn ajağynda latyn aribine qyrğyz tilin ğana emes, a ağa çejin arab cazuusun qoldonup kelgen ölkönün slavjan emes tilderinin bardyğyn ötkörüşkön.
Türk tildüülördün latyn aribine ötüüsünün başqy sebebi qatary arab cazuusu menen alardyn fonetikasynyn naçar ajqalyşy ajtylğan.
Negizinen sovettik türk tildüülördün latyn aribinin üstünön Tatarstanda işteşken, oşonduqtan anyn atylyşy da tatarça bolğon — «jañalif» (tatarçadan jaña əlifba ce «cañy alfavit»).
Alfavitter borborloşturulğan negizde tüzülgöndüktön türk tildüülördün ar başqa tilindegi oqşoş tybyştar bir ele möör tamğalar menen belgilengen. Öz kezeginde al köptögön nerselerdi ceñildetken (misaly, muğalimderdi dajardoonu ce basma maşinqalardy çyğaruunu). Biroq SSSRdegi bardyq ele türk tildüülör Tatarstanda ojlonulup çyğarylğan 33 belginin toluq toptomun pajdalanyşqan emes.
Başqa tilderdej ele qyrğyz tilin da latyn aribine ötkörüügö 1926-1927-cyldary, latyn aribin kirgizüü tuuraluu aqyrqy çeçim çyğarylğan 1926-cylqy Baqudağy Türkologijalyq qonğressten köp ötpöj dajardap baştaşqan.
Taryh
Oşol cyldary arab cazuusunan latyn aribine ötüü prosessi Türkijada da bolup catqan. Köz qarandysyzdyq üçün bolğon küröş ajaqtağandan soñ 1923-cyly Türk Respublikasy negizdelip, anyn lideri Mustafa Kemal Atatürk başqa reformalar menen qatar ele türk tilin latyndaştyruuğa kirişken, biroq qonservativdik cana dinij toptordun qarşylyq körsötüülörünö tuş bolğon.
Atatürk tildin cazylyşyn özgörtüü türk tilin carğa baryp taqajt degen qonservatorlordun bildirüülörünö qontrarğument qatary sovettik türk tildüülördün latyn aribine ötüü faqtysyn pajdalanğan.
Biroq sovettik cana türk tilçileri öz araketterin biri-biri menen maquldaşyşpağan oqşojt, antkeni «atatürktük» latyn aribi menen janaliftin ortosunda qyjla ajyrmaçylyqtar bolğon, a prinsipialduu oqşoştuğu biröö ğana — SSSRde da, Türkijada da [ʃ] tybyşyn «Ş» tamğasy menen (bügün al tybyş qyrğyz tilinde «Ş» tamğasy menen belgilenet) belgilöö çeçimine kelişken.
Oşonduqtan menin oqurmandarymdyn türk tilin caqşy bilgenderi üçün da janalifte cazylğan tekstterdi oquuğa könüp ketüü oñoj bolbojt.
Sovet lingvistteri janalifte «W» tamğasynan başqa latyn aribinin bardyq standarttuu tamğalarynyn pajdalanylyşyn tabyşqan.
Biroq al 25 tamğa türk tilderinin bardyq baj fonetikasyn körsötüü üçün cetişsiz bolğon.
Oşonduqtan diakritikalyq belgileri bar (orus tilinde andaj belgiler «Ё» cana «Й» tamğalarynda bar) tamğalardy kirgizüü, ce bolboso cañy tamğalardy ojlop tabuu çeçimi qabyl alynğan.
Cyjyntyğynda jañalifke segiz qoşumça belgi kirgizilgen.
Alardyn beşöösü standarttuu latyn tamğalaryna negizdelgen, biroq diaqritikalyq belgilerge ee boluşqan. Alar «Ç», «Ɵ», «Ş», «Ƶ» cana Unicode'dun belgiler bazasyna caqynda ele kirgizilgendikten sizderdin qompjuteriñizderde körünböşü mümkün bolğon tañ qalyçtuu «Ꞑ» tamğalary boluşqan.
Sovettik lingvistter tarabynan dağy üç tamğa ojlonup tabylğan cana alar ceke men üçün qyjla ele qyzyq sezildi — «Ə», «Ƣ» čana «Ь» tamğalary ağa çejin latyn aribinin negizinde tüzülgön düjnödögü bir dağy alfavitte pajdalanylğan emes.
Qyrğyz jañalifi
Calpysynan jañaliftin birotolo bekitilgen versijasynda 33 tamğa bolğon, biroq qyrğyz tilinde qoldonuuğa alardyn bardyğy teñ ötkön emes.
Misaly, qyrğyz tilinde tatar, qazaq cana azerbajcan tilderinde bar bolup, «Ə» tamğasy menen belgilengen [æ] tybyşy coq, oşonduqtan al tamğa qyrğyz alfavitine kirgizilgen emes.
Cyjyntyğynda, rasmij türdö 1928-cyldan tarta qoldonulup baştağan latyn aribinin negizinde tüzülgön rasmij qyrğyz alfaviti 30 tamğadan turğan («Ə» tamğasynan syrtqary qyrğyz tiline «Ƶ» cana «H» tamğalaryn da kirgizbej ele qojuu çeçimi qabyl alynğan bolçu).
Qyrğyz tilinin latyn aribinin negizinde tüzülgön tamğalary tömöndögüdöj bolğon:
Emi qyrğyz jañalifinin eñ qyzyqtuularyna köz çaptyrsaq.
Tañ qalyçtuu «Ƣ» cana «Ь» tamğalary
«Ƣ» tamğasy [ʁ] tybyşyn ce kekirtekten çyğuuçu «Ğ» tybyşyn belgilöödö qoldonulğan. Bügünkü kündö qyrğyz tilinde bul tybyş üçün atajyn bir özünçö tamğa coq, al «G» tamğasy menen ğana belgilengen.
Misal: «mağa» at atooçu jañalifte «maƣa» dep cazylçu, antkeni anda dal «Ğ» kekirtekten çyğuuçu tybyşy pajdalanylat.
«Ь» belgisi — bul kirilicadağy içkertüü belgisinin qalqasy, biroq jañalifte al bügünkü kündö «Y» qyrğyz tamğasy menen belgilengen [ɤ̆] tybyşyn körsötçü.
Misal: «sağyn» etişinde kekirtekten çyğuuçu «Ğ» tybyşy da, «Y» tamğasy da bar. Oşonduqtan misaly «Men seni sağyndym» frazasy latyn aribinde tömöndögüdöj dep cazylğan: «Men seni saƣьndьm».
«C» cana «Ç» belgilerinin özgöçö pajdalanylyşy
Biroq al bügünkü kündün köz qaraşy menen qarağanda ğana özgöçö sezilet. Türk tilin bilgender anda «C» tamğasy [dʑ] tybyşyn, a «Ç» tamğasy [tɕ] tybyşyn körsötörünö könüp qalyşqan.
Qyrğyz tilinde baary başqaça bolğon.
Misaldar:
«Çelek» sözü jañalifte «celek» dep cazylçu. Eger qyrğyz tili türk alfavitin pajdalanğanda, anda al söz «çelek» dep cazylmaq;
«Carym» degen söz jañalifte «çarьm» dep cazylmaq.
«Y» tamğasynyn «sqandinavijalyq» pajdalanylyşy
Düjnödö danijalyqtardyn cana norvegijalyqtardyn tilinde latyn aribindegi «Y» tamğasy [y] tybyşyn körsötüü üçün qoldonulat. Emnegedir al praqtika jañalifke da ötkön. Kijin dal uşunun taasiri astynda qyrğyz tilinde bügünkügö çejin qoldonulup kele catqan «Ү» kirillisa tamğasy tüzülgön şekildüü.
Misal: «ümüt» sözü jañalifte «ymyt» dep cazylçu.
Kijin kirillicağa ötüp ketken cañy «Ɵ» tamğasy
Sovettik lingvistter «O» tamğasynyn negizinde diaqritikalyq «Ɵ» belgisin ojlop tabyşqan. Al grekterdin fitasyna abdan oqşoş, biroq andan ajyrmalanyp [ø̆] ündüü tybyşyn körsötöt. Kijin ağa oqşoş belgi qyrğyz kirillisasyna kirgizilgen.
Maanilüü uçur! Unicode belgilerinin maalymattar bazasynda latyn aribindegi «Ɵ» cana kirillisadağy «Ɵ» tamğalary bar, alar tehnikalyq caqtan biri-bininen acyratylyp körsötülgön! Biroq anyn bul düjnödö menden başqa dağy kimge maanilüü ekenin bilbejm.
Misal: «köpölök» sözü jañalifte «kɵpɵlɵk» dep cazylçu.
«Q» tamğasy kekirtekten çyğuuçu «K» tybyşy üçün
Latyn aribindegi «Q» tamğasy bügünkü kündö qyrğyz tilinde özünçö bir tamğa qatary belgilenbegen [q] (kekirtekten çyğuuçu «K») tybyşyn körsötçü.
Misal: «qalys» sözü jañalifte «qalьs» dep, a «Qyrğyzstan» sözü «Qьrƣьzstan» dep cazylçu.
«J» tamğasynyn «nemis tilinde» qoldonuluşu
Janalifte [j] tybyşy nemis tilindegidej ele «J» tamğasy menen belgilençü. Bügün al «Й» qyrğyz tamğasy menen belgilenet.
Maanilüü uçur! Bügün qyrğyz tilinde «Ё», «Ю» cana «Я» tamğalary pajdalanylat, alardyn ar biri [j] tybyşynan baştalğan eki tybyştyn qoşuluusunan turat. Jañalifte myndaj bolğon emes, oşonduqtan misaly «Ю» tamğasy «Ju» tamğalarynyn ajqalyşyna tuura kelçü.
Misaldar:
«Май» sözü jañalifte «maj» dep cazylğan;
«Таяк» sözü jañalifte «tajaq» dep cazylğan;
«Коён» sözü «qojon» dep cazylçu.
Özgöçölüü «B» kiçinekej tamğasy
Men coğoruda cazğandaj, jañalifte syrtynan latyn aribindegi kiçinekej «b» tamğasyna abdan oqşoş bolğon özgöçölüü «Ь» tamğasy bar bolğon. Çataşuulardyn bolboşu üçün kiçinekej «b» tamğasyn jañalifte «ʙ» tamğasyna almaştyryşqan. Basa, bul belgi Unicode'do özünçö cajğaştyrylğan!
Misal: «Belek» sözü jañalifte «belek» dep emes, a «ʙelek» dep cazylçu. Ce misaly, «ata-babalar» degen söz «ata-ʙaʙalar» dep cazylçu.
Qompjuterde körsötüü qyjyn bolğon özgöçölöngön «Ꞑ» belgisi
Bügünkü kündö qyrğyz tilinde «Ñ» tamğasy menen körsötülgön [ŋ] tybyşy al kezde «Ꞑ» tamğasy menen belgilençü. Eger «Ꞑ» tamğasy sizderdin qompjuteriñizderde körünbösö tañ qalbajm — al belgi Unicode'ğo caqynda ele kirgizilgen cana azyrynça «Times» şriftinde arip stilinde ğana bar.
«X» tamğasy «iks» bolup eseptelçü emes
Antkeni al [h] ce [x] tybyşyn körsötçü. Bul «X» tamğasy dal uşul tybyştar üçün qoldonulğan sejrek kezdeşüüçü praqtika. Al praqtika zamanbap latyn aribine azerbajcan cana özbek tilderi üçün ötkön.
Misal: «mahabat» sözü jañalifte «maxaʙat» dep cazylçu.
Munun bardyğy praqtikada qandaj bolot?
Azyrqy uçurda cazylğan tekstterdi jañalifke qotoruu qyjla qyzyq.
Misaly, Moskvada «Astra» degen muzyqalyq lejbl açqan qyrğyzstandyq Uluqbek Qanaşevdin maeginin üzündüsü tömöndögüdöj bolot:
«Lejʙldin negizgi maqsatь — muzьqanttardьn relizderin: ьrlarь menen alʙomdorun çajьltuu. Biz alardь Google Store, iTunes sьjaqtuu çerlerde sataʙьz, internette çajьltaʙьz. Oşondoj ele ʙiz konsertterdi ujuşturaʙьz, alʙomdordun ʙetacarlarьn ɵtkɵrɵʙyz, kee ʙirde Orusijanьn ajmaqtarьn qьdьrƣan ancalьq coᶇ emes turlardь ujuşturaʙьz».
Anyn bul ajtqandarynyn tüp nusqasy tömöndögüdöj bolğon:
«Lejbldin negizgi maqsaty — muzyqanttardyn relizderin: yrlary menen albomdorun cajyltuu. Biz alardy Google Store, iTunes syjaqtuu cerlerde satabyz, internette cajyltabyz. Oşondoj ele biz qoncertterdi ujuşturabyz, albomdordun betaçarlaryn ötköröbüz, kee birde Orusijanyn ajmaqtaryn qydyrğan ançalyq çoñ emes turlardy ujuşturabyz».
Bi-bi-si qyrğyz qyzmatynyn qaçqyndar menen venger polisijanyn çek aradağy qağylyşuulary tuuraluu cañylyğynyn üzündüsü:
«Migranttar venger polisijasь menen qaƣьlьştь
Serʙijanьn cek arasьn ʙuzup kiryygɵ araket qьlƣan çyzdɵgɵn migranttarƣa venger polisijasь kyc qoldondu.
Bi-Bi-Sinin qaʙarcьsь ʙildirgendej, migranttar «Darʙazanь acqьla» dep, taş ьrƣьta ʙaştaşqanda, polisija alarƣa qarşь kɵzdɵn çaş cьƣaruucu gaz cьƣarьp, suu cacuucu vodomjottordu qoldonuuƣa ɵtkɵn.
Qaƣьlьş ʙolƣon ajmaqqa qoşumca atajьn polisija qьzmatkerlerinin qoşuundarь çana ʙrondolƣon texnikalar çɵnɵtylgɵn.
Çergiliktyy telekanaldar Serʙija tarapta polisijanьn çana tez cardam qьzmatьnьn unaalarьnьn turƣandьƣьn, oşondoj ele Vengrija tarapta kɵp sandaƣь polisijalardьn çyrgɵndygɵn kɵrsɵtyydɵ.»
Tüp nusqasy:
«Migranttar venger polisijasy menen qağylyşty
Serbijanyn çek arasyn buzup kirüügö araket qylğan cüzdögön migranttarğa venger polisijasy küç qoldondu.
Bi-Bi-Sinin qabarçysy bildirgendej, migranttar «Darbazany açqyla» dep, taş yrğyta baştaşqanda, polisija alarğa qarşy közdön caş çyğaruuçu ğaz çyğaryp , suu çaçuuçu vodomettordu qoldonuuğa ötkön.
Qağylyş bolğon ajmaqqa qoşumça atajyn polisija qyzmatkerlerinin qoşuundary cana brondolğon tehnikalar cönötülgön.
Cergiliktüü telekanaldar Serbija tarapta policijanyn cana tez cardam qyzmatynyn unaalarynyn turğandyğyn, oşondoj ele venğrija tarapta köp sandağy policijalardyn cürgöndügün körsötüüdö.»
Ajağynda materialymdy Qyrğyz Respublikasynyn Qonstitucijasyndağy men eñ caqşy körgön berene menen ajaqtağym kelet:
Qьrƣьz Respuʙlikasьnьn Konstitusijasь
33-ʙerene
Ar kim maalьmattь erkin izdɵɵ, aluu, saqtoo, pajdalanuu çana anь oozeki, çazuu çyzyndɵ çe ʙaşqa ьqma menen çajьltuu uquƣuna ee.
Ar kim mamlekettik ʙijlik organdarьndaƣь, çergiliktyy ɵz aldьnca ʙaşqaruu organdarьndaƣь, mekemelelerdegi çe ujumdardaƣь ɵzy çɵnyndɵgy maalьmattar menen taanьşuuƣa uquqtuu.
Ar kim mamlekettik ʙijlik organdarьnьn, çergiliktyy ɵz aldьnca ʙaşqaruu organdarьnьn çana alardьn qьzmat adamdarьnьn, mamlekettik ʙijlik organdarь çana çergiliktyy ɵz aldьnca ʙaşqaruu organdarь qatьşqan juridikalьq çaqtardьn, oşondoj ele respuʙlikalьq çana çergiliktyy ʙydçetterden qarçьlanƣan ujumdardьn işteri tuuralu maalьmattardь aluuƣa uquqtuu.
Ar kimge mamlekettik organdarьn, çergiliktyy ɵz aldьnca ʙaşqaruu organdarьnьn çana alardьn qьzmat adamdarьnьn qaramaƣьnda ʙolƣon maalьmattardь aluuƣa kepildik ʙerilet. Maalьmat ʙeryynyn tartiʙi mьjzam menen anьqtьlat.
Ec kim adamdьn ar-namьsьn çana ʙedelin çamanattь qьlƣan çe kemsintken maalьmattardь taratqandaƣь ycyn qьlmьştьq çazaƣa tartьlьşь mymkyn emes.
Maqalanyn tüp nusqasy: Бектур Искендер: Кыргыз колдонгон латын ариби кандай болгон?