Amirbek AZAM uulu: Latyn aribine ötüü – zaryldyq.
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Latyn aribine qajra ötüü maselesin bizdin cetekçiler oroğo salyp, üstün bekem sementtep salğan kündö da, al asfalt coldu teşken daraqtaj ar qaj cerdi teşip çyğa beret. Qazaqstan 2025-cyly latyn aribine ötüüsü menen töbölsüz türk mamleketteri, Qyrğyzstandy qoşpoğondo, ortoq alfavitti pajdalanyp qalat. Egerde biz Mosqvanyn qyl cügönün kesip, otorçuluq cana totalitardyq doordun çyncyrynan birotolo boşonuunu qaalasaq, latyn aribine ötüü üçün çeçkindüü qadam şilteşibiz zaryl.
Avtor: oshakir
Latyn aribine ötüü Qyrğyzstandy alystatsa, calğyz Rossijadan alystatat. A bizdin cañy eski aripke ötüübüzdü, albette, Qreml qaalabajt. Sebebi, birinçiden, el aralyq sajasyj çöjrödö Rosijanyn sajasyj-ekonomikalyq taasiri coğolup baratqanynyn bir cyşaany qatary qabyl alynat. Ekinçiden, Qazaqstandyn latyn aribine ötüüsü ölkönün türk tildüü mamleketter menen caqyndaşuusuna öbölgö bolot (Prezident Nazarbaev özü latyn aribine ötüü zaryldyğyn qazaq alfavitinin tamyry türk ekenin cana bügün türk tili Evrazijanyn köp bölügündö uluttar aralyq qarym-qatnaştyn tili bolup qalğany menen tüşündürdü.) Bul baryp, çordonunda Rossija turğan Evrazija ekonomikalyq birimdigi (EvrAzES) cana Evrazija Bacy sojuzunun orduna türk mamleketter aralyq ekonomikalyqpy, sajasyjby ujumdardyn negizdelişine caqşy pajdubal bolbospu!
Türk tildüü respublikalardyn carandary Evropanyn Şengen zonasyna kirgen 26 ölkönün buqaralaryndaj öz ara erkin qattaşyp qalsa, andan qalajyq curtqa ğana pajda emespi.
Myndaj boluusun cana eks-sovettik Orto Azijany öz qojnunan çyğaruunu Rossija qaalabajt, qyzyqdar da emes. Any tüşünüü üçün Qazaqstan latyn aribine ötörün şardanalağandan kijin orus massmediasynda çyqqan materialdarğa bir serep saluu cetiştüü. Misaly, Rossijanyn Uluttuq strategija institutunun El aralyq proğrammalar bojunça direktoru Jurij Solozobov Qremldi tüz ele til imperializmi sajasatyn oluttuu cürgüzüügö ündödü.
Ajtmaqçy, Qazaq ökmötü aldyndağy Ilimij eksperttik keñeştin müçölörünün işeniminde, latyn alfavitine ötüü – dajra deñizge qoşulğan syñary 18 million qalqtuu respublikanyn düjnölük sivilizasijağa aralaşuusuna, oşondoj ele ölkö qalqynyn birimdigin bekemdöögö cana bir uñğuluu ce identtüülüktün qalyptanuusuna dañğyr coldoj qyzmat qylat. Aldyñqy köp mazmunduu süjlömdögü birimdikti bekemdöö cana identtüülüktü iştep çyğuu degen tüşünüktördün artynda ülkön sajasyj mazmun catat. Emnege? Qazaq tili cana cazmasy kirillisa ce orus alvafitine negizdelgendikten, orus tilinde bilim alğan, süjlögön, ojlonğon qazaqtar öz ene tilin caqşy bilişpejt. Alar qazaq tilindegi adabijatty oquj alyşpajt. Alardyn oj cügürtüüsü, mentaliteti orus tilindegi adabijat cana maalymat qaracattarynyn taasiri astynda qalyptanğandyqtan, düjnönü köbün ese orustardyn cana Rossijanyn közü menen qarajt (Sovet zamanynda köpçülügübüz düjnödögü oqujalardy Mosqvanyn közü menen qarap, Mosqvanyn öñütünön turup baalap qalbadyq bele).
Manqurttuq qajdan baştalat?
Anan da Qazaqstan menen Rossijanyn çegarasy 13 394,6 qm ekenin, bosoğoloş caşoo qazaq tiline orus tili taasir etçü oluttuu faqtor ekenin cadybyzdan çyğarbasaq. Calpy ajanty Qazaqstandan deerlik beş ese çoñ Qanada menen AQŞnyn ortoq çegarasy 8 891 qm ğana cana alardyn yrasmij tili oqşoş.
Orus tilinin maalymat mejkindigindegi da, taryhyj-geoğrafijalyq da üstömdügünün kesepetinen qazaq tilinin qoldonuu çöjrösü taryp, bügünkü orğuştağan ilimij-tehnikalyq proğress menen caryşa ösüp-önüüsünö kedergi tijüüdö. Bul “qyjamat” Qyrğyzstanğa da keptep qojğondoj münözdüü. Atügül abal Qazaqstandağydan da beter. Prezident ökmöttük cyjyndardyn birin qyrğyz tilinde ötkörüp catqanda, BŞQ törajymy orusça süjlögönü; Coğorqu Keñeştin deputattary aldynda orusça süjlögön ministrler; aqyrqy cyldary baldaryn orus mektepterge bergenderdin köböjgönü; Ömürbek Tekebaev cana başqa sajasatçylardyn sot carajandarynyn orus tilinde cürgüzülgönü; caştardyn ojun ene tilinde emes, orus tilinde oñoj-oltoñ tüşündürgönü cana başqa tolğon toqoj misaldar bizdegi cağdaj Qazaqstandan da osol ekenin bozdop ele ajtyp turbajby!
Türk elderin bölüü qandaj baştalğan?
Sovet ökmötü türk elderin arap cazmasynan latyn ğrafikasyna, andan soñ kirillisağa ötkörüü menen alardyn ortosundağy qarym-qatnaşty, XX asrdyn alğaçqy çejregine çejin öküm sürgön tildik bajlanyşty bölüp-caruunu közdögön. Oşoğo cañy alippege ötkörüü qyldat dajardalğanyn başqyr uluttuq-boştonduq qyjmylynyn başçysy, taryhçy, filosof Ahmet-Zaki Validinin (1890-1970) keçee kijin Öfödö (Ufada) çyqqan kitebi kübölöjt. Köpçülük oqurmandarğa tüşünüktüü bolsun üçün aldağy kitepten (Заки Валиди Тоган. Воспоминания: Книга 2. — Уфа: Башкирское издательство “Китап”, 1998) sözübüzgö tieşelüü cerin qystara ketejin:
“Men 1922-cyldyn 22-ijulunda cazğan qatymdy qajra bir cyldan kijin Paricde coluqqan uçurda Mustafa Çoqoevdin qolunan aldym. Al qatqa men oşol kezde Samarqandda bolup catqan oqujalarğa toqtolup, andan syrtqary Mosqvadan alynğan maalymattardy bajandağam. Egerde sovetter Polşa menen soğuşta utsa, anda musulmandarğa qarata madanijat tarmağynda cañy sajasat cürgüzö baştajt…
Mosqvada Çyğyş universiteti ujuşturulup, cetekçiligine Svanidze menen Brojdo qojuldu. Brojdo azyr Stalindin cardamçysy. Azyr sizderge bul adamdy özüñüzdün dosuñuz qatary 1917-cyldyn aprel-ijul ajlarynda Hivağa vali (cetekçi) qylyp cönötüp, qandaj çoñ qata ketirgendigiñiz tüşünüktüü bolot. Dal oşol Brojdo cana professor Polivanov orus tili bojuça caşy ulğajğan azerbejcandyq adis Şahtinskij cana türk Ahmed Şavad menen birge türk elderin biri-birinen bölüp saluu, oşondoj ele ar türdüü latyn cana kirillisa alfavitterin kirgizüü menen bizdi özübüzdün tüpkü tamyrybyzdan acyratuu sajasatyn cürgüzüp catyşat. Nazir Turaqulov cana anyn cubajy Hanifa egerde latyn alfaviti kirgizile turğan bolso, anda al bardyq türk elderi üçün birdej boluşu kerek dep sunuş qyldy. Biroq Brojdo menen Polivanov ar bir el üçün sözdörünün özgöçölügünö caraşa özünçö adabij til tüzülüşü kerek degen sajasat cürgüüzüüdö. Latyn alfavitine ötüü kirillisağa ötüünün tepkiçi ğana bolup qalary şeksiz. Dagestanda osetin cana çerkes tilderin kirillisağa ötkörüü baştaldy. Oşondoj ele altaj tatarlaryn, finderdi, jaquttardy latyn alfavitine ötkörüü cönündö söz cürüüdö. Bul plandyn baaryn Brojdo menen Polivanov tüzgön. “Qoblandy” cana başqa çyğarmalar azyrynça latyn tamğasynda basyluuda, anan, albette, kirillisağa ötöt. Azyr Çyğyş Universitetinde oqutuu üçün Hiva, Buhara, Aşhabad, Qoqon, Taşkentten caştardy çoğultup, Mosqvağa alyp kelişti. Sen Sovet bijliginin madanijat bağytyndağy myna uşul cañy sajasaty tuuraluu maqala cazyp, bul maselege düjnölük qoomçuluqtun köñülün bursañ caqşy bolmoq ele.” (Qarañyz: Petr Qoqajsl, Amirbek Usmanov. Qyrğyzstandyn taryhy kübölördün közü menen. – B.: 2014. 191-192 better)
Basa, 1929-cyly RSFSRdin El ağartuu qomissariaty orus alfavitinen baş tartyp, latyn aribine ötüü tuuraluu atajyn qomissija tüzüp, cañy cazmanyn üç varianty iştelip çyğat. Biroq bul ajağyna çyqqan işti Iosif Stalin 1930-cyly toqtotup qojot. A bügün kirillisany ce orus alfavitin slavjan tektüü 7 mamleket: Belarus, Bolğarija, Makedonija, Rossija özü, Serbija, Uqraina, Çernoğorija cana eks-sovettik Qazaqstan, Qyrğyzstan, oşondoj ele Monğolija qoldonot. Atalğan künqorsuz ölkölördön başqa da orus aribin Ğruzijanyn amirindegi Abhazija, Tbilisinin başqaruusun çanğan Tüştük Osetija cana Moldovanyn bijligin taanyğysy kelbegen Pridnestrovje qoldonot. Beregi üç region teñ Orusijağa açyqtan açyq yqtağanyn caşyrbajt.
Totalitarizmdin möörü
Orus ğrafikasynan ketüünün sajasyj cüjösünö bajlanyştuu bir neçe colu özümdün başymdan ötkön faqtyğa toqtolo ketejin. Coldo cürgöndö canyma taqaj kitep ala cüröm. Uçaqta, ce avtobusta, ce poezdde, ce metrodo baratqanda canaşa oturğan amerikalyqtar menen Batyş evropalyqtar menen baarlaşa qalğanda, qolumdağy kitepke qarap: “Siz orussuzbu?” ce “Siz Rossijadan bolosuzbu?” dep suraşqan uçurlar köp ele boldu. Al emi murdaqy “sosialisttik lagerge” kirgen Çyğyş Evropa carandarynyn “Murdaqy SSSR quramyndağy respublikalardyn birinensiz ğo?” deşet. Qyzyğy, anğlis tilindegi, tağyraaq ajtqanda, latyn aribindegi kitep myndaj suroonu caratpajt. Emnege debejsizbi?
Bügün sebebi düjnö cüzündö 2.6 milliard kişi (bul calpy 7.5 mlrd eldin 36%) latyn aribin qoldonot. Qytaj ieroğlifi, devanacari cazmasy (Indija) cana arap aribin qoldonğon eldin sany bolcolduu birdej ele: 1 milliardğa caqyn kişi (14%). Kirill aribin 300 million (4%) cana dravidian cazmasyn 250 million (3.5%) kişi pajdalanat. (http://www.worldstandards.eu/alphabets/)
Orus alfavitine ö, ñ, ü tamğalaryn qoşup, qyrğyz alfavitin tüzüüdö ketirilgen kemçilikter qyrğyz tilinin avazyna zyjan keltirgenden başqa da köptögön sözdördü tuura emes ajtqanğa, atügül ceerigenge col açqanyn bügün eç kim dele tanbastyr (1940-cyly Orus ğrafikasynyn negizinde tüzülgön qyrğyz alfaviti 1940-cyly qoldonuuğa kirgizilgenden beri keregeleş qazaq, özbek, ujğur tilderinen, andan aryraaqtağy türkmön, azerbajcan, tatar, başqyr cana başqa tilderden qançalyq alystatqany özünçö izildöönü talap qylat). Buğa ilimdin doqtoru Abdykerim Muratovdun “Ruheş” sajtynda caryjalanğan arğumenttüü maqalasy dalil. Köpçülük oqurmandar al maqalany oquğan bolso da, alfavittin tilge tijgizgen kesirine bajlanyştuu A.Muratovdun arğumentterine qajryluu artyq bolbojt dep ojlojm. Alar myna:
“5. 1928-1940-cyldarda çyqqan basma produqsijalaryn tüp nusqada oquj berüügö cetişebiz.
Azyrqy alfavit qamsyzdaj albaj catqan eki türdüü ajtylyştağy tybyştar "Кк – Kk" bolup, "Ққ – Qq" bolup, cazylyp, oqulup “kirpidegi” cumşaq tybyş menen “qarğadağy” qatqalañ tybyşty ajyrmalap qalabyz. Uşundaj ele bötönçölük Гг – Gg cana Ғғ – Ğğ menen da acyratylyp qalat.
"Э-э" tamğalaryn alyp qojsoq da bolo beret, anyn ordun E-e qamsyzdaj alat: Ene, elek, eşik dep caza berebiz, baldardyn başyn adaştyrbaj.
Abdan köp sözdördö kerektelüüçü "Aa" tybyşynan başqa "Ää" degen tamğa menen belgilenüüçü tybyş bar. Oşol tybyştyn tamğasy coq bolğonduqtan, misaly, Qoçqordon çyqqan Moldo Qylyçtyn yrlaryndağy zärde, ğäzäl, äväz, därä, mäzä, däcääl, pänä, şäkirt c.b. köptögön sözdördü tuura emes cazyp, tuura emes oqup kelebiz.”
Oqumuştuu-pedağoğdun beregi ilimij arğumentterine men bir-eki misal qoşo ketejin. Qadamcaj rajonunda Qan ajyly (sovet mezgilinde şaar tibindegi posjoloq) bar. Qan ajyldyn sovet doorunan berki yrasmij atalyşy. Bul çölkömdün eli Qandy içkilik dialektinde Qän dep ajtyşat. Qän degendi uqqan el “aa, bul cerde ken bar eken” dep bilet. Azyrqy atalyşy bojunça qyzyl cajan qandy eske salat. Ce “Manas” eposundağy badana (dene) sözün alaly. Manasçylar aldağy sözdü bädänä dep ajtyşqanynan men qypyndaj da kümön sanabajm. Any azyrqy cazylyşynda badana dep cazsaq ce oqusaq, eldin köbü tüşünbösü qaletsiz. Myndaj misaldar on ce cyjyrma emes, miñdep tabylat. Oşon üçün Ceenbaj Muqambaevdin fundamentalduu emgegi — “Qyrğyz tilinin dialektologijalyq sözdügünö” kirgen 32 miñdej sözdün köbü dialekt delip, daliste catpajby!
Oşon üçün qyrğyz tili özünün tabigyj formasynda önüügüsü cana caş muun ene tilinde tuura süjlöösü üçün biz da cañy alfavitke — latyn aribine ötüübüz cana kirillisadan mümkün boluşunça tez arylyşybyz şart. Sebebi, professor Syrtbaj Musaev ajtqandaj, bul eñ aldy linğvistikalyq zarylçylyq. “Biz qoldonup catqan alfavitte bizdin tilibizdin tabijatyna ylajyq kelbegen tamğalar köp… Ekinçiden, sajasyj masele, taqtap ajtqanda, mümkün boluşunça tegi cat tildin, özgöçö, orus tilinin taasirinen boşonuu” üçün latyn cazmasyna ötüü kerek dep tüşündüröt filoloğ-ilimpoz. (Qarañyz (şilteme orus tilinen qotoruldu): http://m.gezitter.org/culture/59382_s_musaev_dlya_perehoda_na_latinskiy_alfavit_trebuetsya_politicheskaya_volya_/)
Orus ğrafikasyndağy 17 tamğa latyn aribinde bar ekenin eske alğanda, uluu-kiçüülörgö cañy tamğany üjrönüü çoñ qyjynçylyqty caratpajt.
Albette, bizdin erktüü Qyrğyzstandyn oqumuştuulary 1930-cyldary ketirilgen kemçilikti oñdop, qyrğyz tilinin fonetikalyq özgöçölügünö toluq ündöş alfavitti iştep çyğary şeksiz. Anüçün tamğa köböjüp ketti degen arğument coltoo bolboş kerek. Antkeni, men 20 cyldan aşyq caşap catqan Çehijanyn alfaviti 42 tamğadan, çehterdin ağajini slovaqtardyn (Slovakija) alfaviti, diaqritikalyq simvoldordu (tamğalardyn üstündögü qoşumça belgilerdi) qoşo eseptegende 46 tamğadan turat. Bul Evropanyn toltosunda caşağan slovaqtar menen çehterge dialekti qojuñuz, ğovordun özgöçölügün saqtooğo mümkündük bergen. Anyn bir dalili. Bir meretebe Çehijanyn batyşyndağy Domaclise (çehçe — Domažlice) şaarynda Hodsqo muzejine baryp qaldym. Muzejdin Etnoğrafija bölümündögü eksponattardy qarap cürsöm, zaldağy qyzmatker zajyp: «Men sizge bir qyzyqtuu nerse qojup berejin. Tyñşap körüñüzçü”,- dedi. Emne boldu eken dep, dinamikte cañyrğan çeh tilindegi sözdördü 3-4 münöttöj tuncurap uqtum. Al toqtoğondo muzejdin orto caştağy qyzmatkeri: «Siz bizdin Domaclise ğovorundağy sözdördü bajqadyñyzby?” — dep surabaspy. Men ağa andaj deñgeelde çeh tilin bilbegenimdi ajtyp aqtandym. Domaclise ğovorunun saqtalyp qaluusu — XIV qylymda Jan Ğus tarabynan reformalanğan Çeh alfaviti calpy çeh tilinin fonetikalyq özgöçölügünö toluq coop bergenine bajlanyştuu ekeni kümönsüz. Qyrğyz tili da latyn aribine ötüü menen özünün ezelki qasietine qajra kelet dep işenem.
Prağa
Maqalanyn tüp nusqasy: Амирбек АЗАМ уулу: Латын арибине өтүү – зарылдык