Latyn alfavitine ötüünün küñgöjü cana teskeji
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Aqyrqy mezgilde qajradan latyn alfavitine ötüü maselesi bajma-baj kötörülüp kelet. Deginkisi latyn cazuusun qabyl aluu menen ölköbüz emne tabat? Anyn artyqçylyğy cana kemçiligi cönündö bul maqalada oj corup körölü.
Avtor: Rasul BAZARBAEV
“Cañy Ordo” geziti. №05 (619), 15-fevral, 2019-cyl.
Tamğalardyn taryhynan
Latyn tamğalary b. z.ç.VII qylymda caralğan. Alğaç 21, anan 23 qlassikalyq tamğa pajda bolğon. Arab cazuusunun pajda boluusu VI qylymdyn baş çenine baryp taqalat. Anda 28 tamğa bolğon. Kirill alfaviti X qylymdyn başynda bir tuuğandar Kirill menen Mefodijdin Vizantija padyşasy Mihail IIItün bujruğu menen pajda bolğon dep cazyp cürüşöt. Alğaç 43 tamğa bolup, anyn 24ü vizantijalyq ustavdyq qattyn negizinen alynyp, 19u qajra iştelip çyqqan tamğalar. Taryh tastyqtağandaj, kirill alfaviti caşy bojunça tamğalardyn eñ caşy bolup sanalat.
Qyrğyz eli qoldonğon Orhon-Enesaj, Ujğur cazuularyn attap ötüp, latyn ğrafikasy dep atalğan cazuunu türk tildüü elderdin qoldonup qalyşy cönündö kep uçuğun baştajly. Türk tektüü elderdin alğaçqy qoldonğon cazuularynyn taryhy ar qajsyl elde ar başqa. Alar qoldonğon cazuulardyn içinen islam dininin taralyşynyn negizinde cajylğan arab cazuulary da çoñ rol ojnoğon. Arabça tamğalar deerlik baardyq türk tektüülörgö qoldonuu üçün cajylğan. Oqtjabr revoljusijasynan kijin da arab tamğalary menen cazuu cürgüzülüp kelgen. Orustar qoldonğon kirill cazuusunun negizinde latyn alfavitin iştep çyğyp, qoldonuu cağy 20-cyldardan baştalat. 1926-cyly Baqu şaarynda ötkön türkoloğdordun I s'ezdinde türk elderi latyn cazuusuna ötüü çeçimin qabyl alyşat. Al — janalif (cañy arip) dep atalğan. Sovetter Sojuzunun quramyna kirgen türk elderi janalifti 40-cyldarğa çejin qoldonup kelişti. Latynğa ötüü oşol kezde bir ğana türk tektüülör emes, Sojuz quramyna kirgen başqa uluttarğa da qoldonuu bojunça sunuştar caralat. Oqumuştuular kirill alfavitinin negizindegi latyn alfavitin iştep çyğyşat. Tek ğana 30-cyldarda Stalindin bujruğu menen bul iş toqtotulğan. 40-cyldarda soğuş araketterine bajlanyştuu qağaz işteri calpyğa tüşünüktüü bolsun, bir tilde, birdej aripte cazylsyn degen şyltoo menen slavjan cazuusu dep atalğan kirill Sojuzdun baardyq Respublikalaryna tañuulanat. Al emi Sojuzdan syrtta qalğan türk elderi (azyrqy Türkijany eske albağanda) arab tamğasynda qat cazuu menen qala berişken. Türkija SSSRdin quramyna kirbese da, anyn quramyna kirip qalğan boordoştorunun I s'ezdinde qabyl alynğan maselege tilekteştigin bildirip, Atatürktün araketi menen 1928-cyly latyn tamğasyna ötöt.
Stalindi slavjan uluttary Qudajdan kem emes körüp, syjlağandyğynyn bir neçe sebepteri uşul cerde catat. Birinçiden, orustar Iosif Cuğaşvilinin temirdej bekemdigi menen 2-Düjnölük soğuşta ceñişke cetişkenbiz dep esepteşet. Stalin — bolot, bekem degen Lenin syjaqtuu qoşumça at uşundan ulam ajtylyp qalğan degen añyz bar.
Ekinçiden, Sojuz quramyndağy elderde öz tili, öz cazuusu, uluttuq baaluluqtary c. b. maseleler küç alyp, caqyndaşuu araketteri bajqalyp, ulut tyñ çyqmalary baş kötörö baştağan uçurda alardyn çarasyn körüp, tartipke çaqyryp qojuu zaryldyğy caralğan. Buğa 37-cyldağy stalindik repressija cana biz söz qylyp catqan kirill alfaviti dalil bolo alat. Ulutu orus bolboso da dili orus Stalindin orustarğa casağan at kötörö alğys qyzmatyn uşul cerden bajqooğo bolot. Repressija eldin qyjyndaryn qyryp, qarapajym qalqtyn cürögünün üşün alat. Kirill alfavitine capyrt ötüü — bijlikti bir qolğo toptop, qaalağandaj qalçooğo yñğaj tüzüp beret.
Sojuz urağandan kijin ar qajsyl mamleket öz başynça erkin sajasat cürgüzö baştajt. Myna oşondo latyn cazuusuna qajrylyp kelüü cağy türk tektüü elderde erkin oj cügürtüünün celarğysy menen qoşo özünön-özü pajda bolot. Bul ar qajsyl mamlekette ar qandaj ubaqta cana türdüü köjgöjlör menen qoştolup, işke aşa baştajt.
Colu torolğon tatarlar
Uçurda RFnyn qurçoosunda qalğan Tatarstanda 90-cyldarda ele latyn ğrafikasyna ötüü araketteri baştalğan. Iri şaarlarda köçölördün attary kirill menen da, latyn menen da cazylğan kermekter azyrqy küngö çejin saqtalyp turat. Mektep oquuçulary latyn tamğasy menen cazylğan kitepterdi 2 cyl ğana oquj alyşty. 2002-cyly RFnyn Mamlekettik Dumasy mamlekettin ajmağyndağy til statusun bekemdöö bojunça myjzam qabyl alat. Bul myjzam ölkö ajmağyna qamtylğan başqa uluttardyn «başyna çabylğan qamçy» boldu. Myjzamda RFnyn ajmağynda baardyq tilder orus tilinin negizinde ğana önügöt dep taq cazylğan. Buğa bajlanyştuu tatarlardyn latyndaşuu araketteri «tupikke» taqaldy. Alardyn el aralyq sotqo qajryluuğa casağan arketteri da tekke ketti, tağyraağy toqtotup qojuunu suranyşty. Tatarlar demin içke qatyp qala berişti.
Qrym tatarlarynyn araketteri
Qrym tatarlary da 1928-cyly latyndy qabyl alyp, 11 cyldan soñ kirill alfavitine ötüşkön. 1990-cyldan baştap alarda da latynğa qajra qajtuu bojunça maseleler qozğolğon. Bul tuuraluu Uqrain Radasynda «Qrym tatarlarynyn mecilisi» dep atalğan top tarabynan masele kötörülgön. Atalğan ujum oşol kezde ele RFnyn ajmağynda tyjuu salynğan ujumdardyn qataryna kirgen. Tağdyr bujruğu menen Qrym Rossijağa qoşulğan ubaqta «Qrym tatarlarynyn mecilisi» ofisialduu bijlik butaqtaryna kijligişpesin degen talaptar ajtylyp çyqty. Bajağy ele öz ajmağynda «başqa tilderdin önügüüsü orus tilinin negizinde cürgüzülsün» degen myjzamğa taqap, qrym tatarlarynyn araketterin işke aşqys qylyp «tuşap» saldy.
Erte qyjmyldağan özbekter
Özbekter latyn ğarfikasyna ötüünü 1993-cyly baştap, etap menen cürüp olturup 2010-cyly toluq ajaqtaşty. Latyn tamğasyna capyrt köçköndön kijin praqtika cüzündö anyn ajrym cetişpegen caqtary bajqalğan. Caqynda özbek oqumuştuulary «reformalanğan alfavitti reformaloo» bojunça masele kötörüp çyğyşty. Uçurda bul ölkönün aldyğa qaraj taştağan qadamy ijgiliktüü bolup, latyn tamğasyna ötüügö araket casağan türk tildüü mamleketterge tacryjba qatary ülgü bolup berdi.
Türkmöndör da tynç catpady
Türkmöndör da qyrğyzdar syjaqtuu 1928-cyly latyn ğrafikasyna ötüp, tildegi ajrym köjgöj caratqan tataaldyqtardan ulam 1936-cylğa çejin alfavitti 3 colu «tüzdöögö» tuura kelgen. Anan kirill alfavitinde cürüştü. Egemendik alğan alğaçqy cyldarda latynğa «köçüü» maselesi qajradan qozğolup, Saparmurad Nijazovdun Carlyğynyn negizinde cumuşçu top tüzülgön. 1993-cyly Meciliste latynğa ötüünü 3 cyldyn içinde işke aşyrabyz degen menen, 2000-cylğa çejin sozulup ketken. Türkmöndör tamğa almaştyruunu el aralyq bajlanyşty keñejtüü maqsaty menen motivdeştirişet. Oşol ele kezde qazaqtar syjaqtuu bilim berüünü 3 tilde (türkmön, orus, anğlis) alyp baruu bojunça proğrammalar iştelip çyqqan. Munu menen latynğa köçsö ele orustu çanğandyq bolot degen köz qaraştyn negizsiz ekendigin dalildej alyşty.
Azerbajcandar alğa cylabyz dep
Başqa türk tildüü elder murda arab cazuusun qoldonup kelgen syjaqtuu azerbajcandar da arab tamğalaryn qoldonuşqan. Latyn cazuusuna köçüü cağy bularda tee XIX qylymdyn orto çeninde ele qozğolğon. Biroq, ijgilik 1922-cyly kelip, 1925-cyldan tartyp latynğa ötüşkön. Oşol ele uçurda arabça cazuunu paraleldüü türdö qoldono berişken. 1992-cyly aqyryndap latyn alfavitine qotoruluu işi baştalyp, al 2001-cyly ajağyna çyqty.
Qazaqtar keleçekke qam körüp
2018-cyldyn 19-fevralynda qazaq prezidenti Nursultan Nazarbaev kirillden latynğa «köçüü» tuuraluu Carlyq çyğardy. Ağa ylajyq, 2025-cyly qazaq tuuğandar latyn alfavitin qoldonuuğa ötöt. Qazaq ökmötü demilgeni qolğo alyp, Uluttuq qomissija tüzdü. Iş-çaralardyn proğrammasy bekitilip, qamylğa baştaldy. Latynğa ötüü etap-etaby menen cürüp, tüşündürüü-maalymat işteri, qonferensija, tegerek stol, internet arqyluu video bloqtordu taratuu syjaqtuu maseleler «Ruhanij cañyruu» proğrammasyna qamtylğan. Keleçek maalymat tehnologijasynyn, internettin qylymy ekendigin eske alyşyp, «QazaqLatynKeyboard» qomplekstüü proğrammasyn iştep çyğyşqan. Qompterdin qlaviaturasyna kirillisadan latynğa yqçam qotoruuluu bojunça atajyn basqyç kirgizüü cağy plandalğan. IT tehnologija caatynda işterdi ceñildetüü maqsatynda orfoğrafija, usulduq, atooluq maselelerdi cöngö sala turğan cumuşçu toptordu tüzüştü. Qazaq prezidenti Nursultan Nazarbaev «Keleçekke qaraj köz qaraş: qoomduq añ-sezimdi modernizasijaloo» dep atalğan proğramma iştep çyqty. Qazaqtar orustun kirill cazuusunan baş tartyp, düjnö elderi, anyn içinen türk tildüü elderde keñiri qoldonulup kele catqan latyn ğrafikasyna ötüünü añ-sezimdi modernizasijaloo qatary sanaşat. Bulardy latyn ğrafikasyna ötüünü keç baştaşqan degen tuura emes. 1912-cyly caryjalanğan «Qazaqstan — 2050» dep atalğan strategijada latyn tamğasyna ötüü cağyn planğa kirgizişken.
QMŞdağy calğyz «ajsberğ»
Qyrğyzstan QMŞda türk tildüü elderdin içinen kirill tamğasyn qoldonğon calğyz ölkö bolup qaluuda. Antkeni qoşuna qazaqtar, azerbajdcan, türkmöndör, özbekter latyn tamğasyn qabyl alğan bolso, qyrğyzdar ojğono elek. Adatta SSSRdin quramynan birinçilerden bolup bölünüp çyğyp, Egemendikti tüptöp başqalarğa ülgü bolğon mamleket, bul colu sajasij erksizdikten cana qaracattyn ajynan artta qala turğan boldu.
Oqtjabr revoljusijasynan kijin alğaç arab tamğalary menen cazuu cürgüzö baştağanbyz. Andan soñ 1928-cyly latyn alfaviti kirgizildi. Latyn tamğalaryn qoldonup cazuu 1940-cyldyn ajağyna çejin 12 cyl «ömür sürdü». Uluu Ata Mekendik soğuş baştalğan cyldan tartyp bügünkü küngö çejin orus tamğasy kirill menen cazyp kelebiz. Kirill Sojuz ubağynda orustardyn cürgüzgön üstömdük sajasaty menen kirgizilgendigi tögün emes. Qyrğyzstan 15 Respublikanyn içindegi başqa türk elderi syjaqtuu ele any qabyl alğan. Uçurda ölkö latyn ğrafikasyna ötüü üçün 5 milliard somdun (137 mln dollar) tegereginde aqça qaracaty kerek degen bocomoldor bar. Latyn tamğasyna «köçpöj» catyşybyzdyn dağy bir sebebi — Rossija menen bolğon mamilebiz.
Eger latyndy qabyldaj turğan bolsoq, any özdöştürüü ançejin dele qyjyn bolboj turğandyğy qoomçuluqta ajtylyp kelet. Birinçiden, latyn birinçi caralyp, düjnögö tarağan cazuulardan. Ekinçiden, kirill alfaviti eköösünün ajyrmaçylyqtary az, kirill latyndyn negizinen kelip çyqqan degen pikir bar. Demek, tooq birinçi caralğanby, ce cumurtqa? Üçünçüdön, bizde latyn cazuusu bojunça taryhyj tacryjba bar, cazuunu qoldonğonbuz. Törtünçüdön, qyrğyz tilinin ereceleri bojunça köjgöjlör çeçilip qalat.
Maselen, tilibizde 36 tamğa, 39 tybyş bar. Jottoşqon "е, ё, ю, я" tamğalaryn cojup, tybyştyq ajtylyşy bojunça cazsaq ceñil bolmoq. Oşondoj ele "ц, щ" tamğalary, "ъ, ь" belgileri bizge kirilldin negizinde tañuulanğan tamğalar. Alar qyrğyzdyn töl sözdöründö deerlik qoldonulbajt. Ajrym tybyştar, maselen cumşaq ä (ә) tamğa menen belgilenbej «ögöjlönüp» kelet. Ajrymdar «ä» tybyşyn tamğağa ajlantuunun zaryldyğy coq dep taq sekirişet. Menin ajtaarym, biz Sojuzdan murastalyp qalğan til bojunça köz qaraşybyzdy özgörtüşübüz kerek. Egemen el bolğon soñ egemen oj cügürtkönübüz abzel. Bügünkü qyrğyz, keçöökü Sojuz kezindegi qyrğyz emes. Bizdin bir top mamleketterde bir tuuğan qandaştarybyz, etnikalyq qyrğyzdar bar.
Maselen, qytajlyq qyrğyzdar bizdi çoñ qyrğyz, özdörün kiçi qyrğyzbyz dep sanaşat eken. Çoñ qyrğyz bolup turup cerdeşçilikke, uruuçuluqqa bölüngön ijgilik alyp kelbejt. Zaman şarapaty menen qabyl alynyp catqan sözdörgö qarağanda dialektizm, nareçieler dep atalğan sözdördü, qytaj, ooğan, özbek, tacik cergesindegi qyrğyzdardyn kebinde qoldonulğan ajrym sözdördü irgep, alardyn kerektüülörün iştep çyğyp, cañy maani berip, qoldonuuğa sunuştasaq qantip bolbosun? Antkeni alar qoldonğon sözdör oşol ele tili buruu bolup sanalğan boordoş qyrğyzybyzdyn sözdörü emespi? Myndaj uçurda «ä» tybyşy sözsüz cardamğa kelet. Any murdağy uçurda elibiz keñiri ele qoldonup kelişken. Bolğonu kirill alfavitinen orun tappaj, adabij tildin normasyna kirbej, «ögöjlönüp» qala bergen. Misaly, «adamzaat bändäsi» degen söz ajqaşynda «pende» sözü «bändä» bolup ajtylğan. Munu oroj tüşünö turğan bolsoq, banda-bandit bolup qalaby? Cumşaq ajtylğan «ä» tybyşy qyrğyz tilinin sinğarmonizm zaqonunda da çoñ rol ojnoj alat. Sinğarmonizm — ündöştük zaqonu özbek tilinde cojulup ketip, qazaq sözdörü eki-üç muundan soñ ündöşpöj qala turğandyğyn eske alğanda, anyn maanilüülügü zor ekendigin tilçiler ajtyp kelişet. Q. Q. Judahindin sözdügündö da «ä» menen ajtylğan sözdörgö keñiri orun berilgen.
Cañy alfavit qabyl aluu bizge emne alyp kelet?
1) Düjnölük maalymattyn 70%y latyn tamğasynda cazylğan.
2) Internettin tamğasy.
3) Türk tildüü elder menen caqyndaşuu prosessin tezdetet.
4) Önükkön Batyşqa qaraj bağyt alabyz.
5) Latyn menen kirill tamğalarynda oqşoştuq köp, ajyrmasy az. Özdöştürüü ançejin qyjynçylyq carata berbejt.
6) Buğa çejin çeçilbej kele catqan qyrğyz tilinin ğrammatikalyq köjgöjlörün birotolo çeçip aluuğa mümkündük tüzülöt.
7) Tamğanyn sany 36dan 32ge çejin qysqaryşy kütülöt.
8) Tybyş menen tamğanyn san cağynan ajyrmalanğan «baş oorusunan» qutulabyz.
9) «Aşyqça tamğalar» jottoşqon "е, ё, ю, я" cana "ц, щ" tamğalary, "ъ, ь" belilerinen arylyp, sözdör ajtylyşy bojunça, tybyştardyn negizinde cazylyp qalat.
10) Cumşaq «ä» tybyşy tamğağa ajlanat.
11) Latyn tamğasyn qoldonğon eldin sany köp.
Latyn alfavitin qabyl aluunun ters cağdajlary?
1) Iri summadağy aqça qaracaty sarptalat.
2) Ötüü prosessi köp ubaqytty talap qylat.
3) Rossija menen bolğon mamile solğundajt.
4) Baş myjzamybyz Qonstitusijağa özgörtüü kijirüü zaryldyğy kelip çyğat.
5) Ölköbüzdö caşap catqan orus tildüü qalqtyn qarşy pikirin küçötöt.
6) Bul idejany iş cüzünö aşyra turğan mekençil col başçy kerek.
7) Uluu muundağylardy oqutup çyğuu kerek.
Latynğa ötüügö qarşylar:
1) Almazbek Atambaev: «… türk tildüü tatar, başqyrlar orus cazuusunda ele cazyp atyşat…»
2) Qurmanbek Bakiev: Köp çyğym kerektiginen ötüü zaryl emes dep sanağan.
3) Toqon Mamytov: Taasirdüü bir neçe faqtordu sanap çyqqan.
4) Qanat Sadyqov: Orus tilinin Respublikabyzdyn önügüüsünö qoşqon salymyn ajtat.
Qoldooğo alğandar:
1) Taşboo Cumağulov: Caqynqy 10 cyl içinde ötüü zaryl dep sanajt.
2) Qanybek Imanaliev: 2030–2040- cyldarda ötüü kerek dep sanajt.
3) Syrtbaj Musaev: Latyn tamğasyna ötüünü erki küçtüü kişi ğana casaj alaryn ajtqan.
Türk tildüü elderdin integrasijasy
Türk tildüü elderdin birigişi, caqyndaşy — bul bügün ele pajda bolo qalğan masele emes. Sojuz ubağynan, 20-cyldarda caralğan masele. Uçurunda tektüü elderdin tilin, madanijatyn örkündötüü üçün türkoloğdordun s'ezdi syjaqtuu cyjyndar bolup, iş çaralar birgelikte çeçilip turğan. Oşol kezdegi Stalin başynda turğan bijlik uluttardyn caqyndaşuu prosessterinen çoçulaşyp, bölüp-caruu sajasatyn cürgüzgön dep tartynbaj ele ajtsaq, ala quştu atynan atağan bolobuz. Emi boordoş elderdin birigüüsünö emne tosqoolduq carata alat?…
Rasul BAZARBAEV
“Cañy Ordo” geziti. №05 (619), 15-fevral, 2019-cyl.
Maqalanyn tüpnusqasy: Латын алфавитине өтүүнүн күңгөйү жана тескейи