“Tegin” sözü tegin cerden caralbağan: Qyrğyz pasportu cana ortoq latyn alfaviti tuuraluu oj coruu
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Taryhçy cana publisist Tynçtyqbek Çorotegin bul bloğunda zamanbap söz taanuu maselelerinen tyşqary qyrğyzça pasportto ysymdy tuura cazuu cana bir qatar türk qalqtary üçün ortoq latyn alfavitin qalyptandyruu köjgöjlörü cönündö talquuloo üçün oqurmandarybyzğa “cem taştajt”.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Tegin
Mağa Facebook arqyluu bir cigit qajrylyp, “tegin” sözün ysymğa qoşuunun kelip çyğyşy tuuraluu ojumdu surady. Bul termin caatynda “Söz taanuu” qurcununda murda da talquu bolğon. Qysqaça ajtaarym, orto qylymdardyn erte mezgilinde Qyrğyz qağanatynda cana başqa ajrym türk mamleketterinde “tegin” sözü qağandan yldyjqy tepkiçtegi coğorqu daracaluu, tektüü aq söökkö, qağandyn urpaqtaryna berilçü, any azyrqyça “qanzaada” (prinse) dep çeçmelej alabyz.
Al emi 1989-cyldyn 23-sentjabrynda (myndan çejrek qylym ilgeri) qyrğyz tilin mamlekettik til qatary caryjalağan myjzamdyn avtorloru “tegin” sözünö cañy ömür, cañy maani yroolop, farsy tilinde cana azerbajcan tilinde “zade” (variant: “zoda”) – “(tölönçönün) urpağy” degen, orusça “-ov” degen ysym caratuuçu müçölör syjaqtuu ele “tegin” sözü da qyrğyz tegatyn (familijasyn) carata alat degen bütümdü myjzam türündö sunuştaşqan.
Al kezde da, kijin dele men myjzam çyğaruu bijlik butağyna eç bir tieşesi bolboğon qarapajym atuul qatary “tegin” terminine cañy mazmun bergen myjzamçylarğa bul reformatorduq sunuşu üçün yraazyçylyq bildirip keldim.
Ajrymdary uşul sözdü Çorotegin tañuulağan eken dep sanaşat. Bul – cañylyştyq. Qyrğyz myjzamçylary mağa uşul sözdü adabij tegatym qatary Çoro degen çoñ atamdyn ysymyna calğaştyruuğa (Çoro+tegin) 1989-cyly ojdo coq cerden col açqanyn dağy bir iret basa belgilegim kelet.
Negizi, qyrğyz myjzamçylary “tegin” sözün “tek” uñğu sözünön casaşqan. Bajyrqy “tegin” (“qanzaada”, “qağan urpağy”) sözü dele “tek” sözünön casalğan. Bul eki arakette teñ eç bir ajyp coq.
“Siz, emne, özüñüzdü qağandyn urpağy qatary sanajsyzby?” degen qaqşyq surooğo cooptu myndajça uzatqym bar:
- Albette, başqa tilden alynğan “-ov” degendi tegatybyzğa calğaştyrğanğa qarağanda, nuqura qyrğyz sözün (“tegin”, “uulu”, “qyzy”) tegatybyzğa calğaştyryp, Qyrğyz bababyzdyn, Manastyn urpağy ekenibizdi, qul emestigibizdi tastyqtap catabyz da.
Bügünkü “myrza” sözü da orto qylymdardyn soñundağy “emirzaada” (emirdin, bektin urpağy) sözünön maanisi özgörüp bizge cetken.
“Esensiñbi, Çoke!”
Ajtmaqçy, 1989-90-cyldary cañy myjzamdyn küüsü menen pasporttu özgörtöörümdö pasport bölümün tejlegen atqaminerler “tegin” sözün öz atañdyn (Qadyrmambet) ysymyna ğana calğaştyra alasyñ”, dep çyğyşty. Men bolsom çoñ atam Çoro acynyn ysymyn adabij tegatym qatary saqtap qaluunu çeçtim.
Andan beri çejrek qylym aqqan suudaj ağylyp öttü... Oşentip, bir ele uçurda menin Çorotegin cana Çoroev degen tegattarym biri-biri menen çataqtaşpaj ele meni turmuştun tar col, tajğaq keçüülörünön aman-esen ötkörüp kelişet. Menin cağdajymdy tüşünüü menen qabyl alğan zamandaştaryma yraazymyn.
Ajrymdary ğana çataşyp, Tynçtyqbek atymdy unutup, oñojuraaq cağyna qaçyryp (çağymda, “Çorotegin” sözün estöö “Tynçtyqbek” sözün estegenge qarağanda alda qança ceñil oqşobojbu!), mağa: “Al-cajyñ qandaj, Çoke!” - dep qajryla qalyp cürüşöt. “Menimçe, öz ysymy ajtylğan sajyn, yramatylyq çoñ atamdyn al-cajy caqşy ele bolso kerek”, dep içimden qompojup qojom.
Pasport – kimdigibizdin dalili
Uşul tapta Orusijağa ketip catqan ajrym curttaştarybyz al caqtağy ajrym açyq ce tymyzyn şovinistterden cazğanyp, öz tegattaryndağy “tegin”, “uulu”, “qyzy” sözdörün qajra öçüröp, “-ov” müçösün qoşup özgörtüp catyşat.
Qyrğyzstandyn özündö bolso post-sovettik sabatsyz atqaminerler cazğan cana aligiçe saqtalğan erecenin ajynan içki pasportto (ID, Aj-Di) “Bökön” sözü “Boqon” bolup, “Ömür” sözü “Omur” bolup, “Ümüt” sözü “Umut” bolup, “Küñötaj” ysymy “Qunotajğa” ajlanyp, “Kökköz” bolso “Qoqqoz” dep qubulup, Cañybajlar qyrğyzça ele pasportto Džanibajğa ajlanyp, ajtor, tiri şumduq oqujalar orun alyp catqan kez.
Bir qyrğyz professoru 2013-cyly qyrğyzça kitep caryjalaptyr. Anyn muqabasynda tegaty Džusupbekov dep cüröt.
“E qoquj, qyrğyzça kitepke Cusupbekov dep ele qojbojsuñarby?” – dep basmaçydan (basma üjünün ökülünön) surasam:
- Biz da al caryqtyq aqsaqalğa ajttyq. “Azyrqy Aj-Di uşintip cazylyp qalyptyr. Avtorduğumdu tastyqtaj albaj qalyp cürböjün, uşundaj ele qaltyrğyla” dep könböj qojdu, - dedi basmaçy qurbaldaşym.
Uşundan ulam oj ketet: balkim, qyrğyz myjzamçylary qyrğyz pasportunda ysymdarybyzdy kiril cazmasynda da, latyn cazmasynda da eki variantta cazuu üçün col açyp berişeer. Oşondo ğana "ÖÑÜ"büzdü saqtap qalçudajbyz.
Maselen, qyrğyzça kirilçe “Cañybaj Ömürtegin” dep, anyn yldyjqy sabynda orusça kiril cazmasynda “Džanybaj Omurov” dep cazsa bolot (azeriler sovet dorunda ele pasporttun orusça betinde Aliev dep, azerbajcança betinde Əlizade dep cazyşçu).
Içki pasporttoğu latyn aribindegi ysymdy çet eldik pasporttoğu latyn aribindegi ysym menen birdej cazuu talabyn qojup, coğorudağy örnök bolğon ysymdy, maselen, qyrğyzça latyn aribinde Cañybay Ömürtegin, al emi anğlisçe latyn aribinde Janibay Omurtegin dep qoş variantta cazsa dele bolot. (Nemisterdin Müller tegatyn anğlisçe Mueller dep da cazyşat emespi).
Myndaj usuldu “pasport çyğaruunun cañy usulu qatary myjzamçylarğa cana alar arqyluu Mamlekettik qattoo mekemesine sunuştajly” dep men Mamlekettik til qomissijasynyn caqynda ötkön bir coluğuşuusunda Egemberdi Ermatov ağajğa ajtsam, al kişi da caqtyrdy.
Alfavittik reformadan qaçanqyğa çejin caa boju qaçabyz?
Albette, qyrğyzça latyn aribin colğo qojuu zarylçylyğy eçaq ele byşyp cetilgen.
Sovet doorunda ysymdardy latynça cazğanda francuz tilinde tybyş qandajça cazylsa, oşondoj qylyp cazuu talaby bar bolçu. Oşonduqtan, maselen, “Ç” tamğasy pasportubuzda latynça TCH dep berilip kelgen. Emi any CH dep caza baştaşty. Al emi qatqalañ “C” tamğasyn (orusça “DŽ”) latynça cazuuda çarcajyttyqqa qol berilip catat: DJ, J, ZH. Mynda ZH qoştamğasyn qyrğyzça “C” üçün qoldonuu taptaqyr tuura emes, antkeni bul qoş tamğa orusça cana qazaqça cumşaq “C” (Ž) tybyşyn transqripsijaloo üçün murdatan ele qoldonulup kelgen.
Kee bir atqaminerler latynça tamğany tartipke saluu sunuşunan caa boju qaçyp kelişet. Munu Kreml uqsa emne dejt?” degender da arbyn.
Alarğa qulaq qağyş qylaarym: orusijalyq ilimpozdor, orusijalyq bijlik cana düjnö qoomçuluğu orustun cana slavjandardyn ar bir tybyşyn latyn aribinde çağyldyruunu (transkripsijaloonu) eçaq ele bir sistemağa salyp qojuşqan.
Demek, qyrğyz tybyştaryn latyn aribine bir sistemağa saluudan qaçuu – bizdin özübüzdün ğana carmaçtyğybyzdyn tuundusu. Munu sajasattaştyruunun, Kreml'ge “bajloonun” eç keregi coq, bul maciröölüktü özübüzdün ğana carmaçtyğybyzğa bajlaşybyz abzel.
Ortoq latyn alfaviti
Albette, 2025-cyly latyn aribine köçüü tuuraluu nietin caryjalağan qazaq boordoştor menen latyn aribinin ortoq variantyn tandoo işin çoğuu-çaran cürgüzsök, abdan ele myqty iş bolmoq. Eki eldin bajyrqy tamyry bir ekenin eç kim tanbajt. Azyr da bul eki el biri-birin eç qotormoçusuz ele añdaşat.
1920-cyldardyn eteginde SSSRdegi türk qalqtary latyn aribine ötköndö cana 1939-40-cyldary alarğa stalindik recim tarabynan kiril cazmasy tañuulanğanda qyrğyzdar menen qazaqtar (andan tyşqary altajlyqtar cana başqa boordoş türk qalqtary) biri-birinen casalma oolaqtap qalyşqan.
Emi oşol ötmüş doordun açuu sabağyn eske alyp, qyrğyz-qazaq ilimpozdoru cana bijlik öküldörü nağyz sajasij erkti körsötüp, qyrğyzdar menen qazaqtar ortoq latyn alfavitine ötsö, anda başqa bir qatar türk qalqtaryna ülgü boluşmaq. Basma işinde da ortoq mümkünçülük açylmaq. Qyrğyz menen qazaqta ajyrmaluu bir-eki tybyş bar, anyn “carasy” ceñil bolmoq. Eñ başqysy – oqşoş tybyştar (alar deerlik 97 pajyz) qyrğyzda da, qazaqta da birdej tamğalar menen belgilenmek.
Bacy birimdigine kireer-kirbesibiz arsar, biroq ortoq alfavit idejasyna baş qoşuubuz abzel. Sovetter Birimdigi qulağan soñ, egemen mamleketin tüptögön eki boordoş el 2020-cyldarğa qarata ortoq latyn alfavitin tüzüp qalsa eske alçu cağdaj: qaraqalpaq, altaj, haqas, tyva, şor syjaqtuu türk qalqtarynyn öküldörü da bul boloçoqqu latyn cazmasyna yqtyjarduu türdö qoşula ala turğandaj qylyp latynça tamğalardyn qyrğyz-qypçaqtyq ortoq quramyn rasmij bekitüü.
Egerde bul deñgeelge kötörülö alsaq, anda bul ortoq latyn alfaviti - azyrqy ötkööl doordun türk düjnösündögü el aralyq ajdyñdyq (intellektualdyq) qyzmattaştyqqa cañy nuq çapqan eñ myqty mömösü bolmoq.
“Söz taanuu” qurcununa ötüü üçün uşul şiltemege qajrylyñyz.