«Qyrğyz taryhynyn tamyry tereñdedi»
Обновлено: 9 дек. 2019 г.
Qytaj oqumuştuulary bajyrqy qyrğyz taryhyna bajlanyşqan düjnölük ilimpozdordun emgekterin cyjnap, alardy doorlor bojunça irettep çyğaruuğa kirişti.
Avtor: Bektaş Şamşyev
Cañy dolboorğo qyrğyzstandyq oqumuştuular da tartylğan. Bajyrqy qyrğyz taryhyn izildöö maseleleri tuuraluu ajtyp berüünü ötünüp qabarçybyz Bektaş Şamşiev Qyrğyzstandyn prezidentine qaraştuu «Muras» ilimij-qoomduq fondunun cetekçisi Qyjas Moldoqasymovdu kepke tartty.
«Azattyq»: - Qyjas myrza, kijinki kezderde bizdegi qyzuu kepke ajlanğan tema - qyrğyzdyn bajyrqy taryhynyn dağy ary «cylyşy», tereñdeşi bolup turat. Ciz iş bojunça Qytajğa eki iret bardyñyz. Kijinki saparyñyzdyn cyjyntyğy bajyrqy qyrğyz taryhy dağy tereñge ketkendigi tuuraluu bolup atat. Uşuğa kenenireek toqtolo ketseñiz...
Moldoqasymov: - Uşul cyldyn 25-28-apreldegi cumuşçu saparynda prezident özü Qytajdyn taryhçylary menen qyzmattaşuuğa qyzyqçylyğy bolup, alar menen coluğuşuunu kün tartibine kirgizgen eken. Prezident menen coluğuşuu uçurunda Qytajdyn Qoomduq ilimder aqademijasynyn Taryh izildöö institutunun cetekçisinin orun basary, oşol institutqa qaraştuu Evrazija taryhyn izildöö borborunun direktoru, professor Li Szinsju prezidentke uşul cağymduu qabardy ajtty. Qytajdağy Taryhty izildöö institutunda iştegen eñ belgilüü taryhçy Ju. Tajşan - bajyrqy qytaj taryhy bojunça iri adis. Oşol oqumuştuu izildep oturup qyrğyzdarğa tieşelüü bizdin zamanğa çejinki H qylymğa tieşelüü cañy maalymattardy taap çyqty. Bul maalymattarda qyrğyzdar oşol mezgilde ele «cooker el, arğymaq attardy köp baqqan, baj turmuşta caşağan özgöçö el» dep süröttölüptür. Myna oşol süröttömösün, maalymatyn prezidentke ajtyp bergenden kijin bul biz üçün özgöçö bir cañylyq boldu. Anan syrtqa çyqqandan kijin qyzyğyp, men any dağy taqtooğo araket qyldym. «Cañylğan coqsuñarby? Uşul taq boldubu?» – desem: «Ju. Tajşan - ar bir doqumentke, cazğan maqalasyna ötö oluttuu qarağan özgöçö oqumuştuu, oşon üçün bul cerde cañylyştyq coq. Bujursa, anyn keñiri maqalasy caqynda cyjnaqqa çyğat. Al cyjnaq Qytaj El Respublikasynyn törağasynyn Qyrğyzstandağy mamlekettik iş saparynyn uçurunda eki ölkönün başçylaryna rasmij tapşyrylat. Oşon üçün bul açyq, taq maalymat», - dep oşol cerden curnalistterge professor L. Szinsju özü da maeginde ajtyp berdi. Demek, bul bizdin taryhybyzdy ary cyldyrat. Oşondo buğa çejin biz 2200 cyl dep kelsek, emi 3 000 cyl dep toluq batyl ajta bersek bolot.
«Azattyq»: - Qyrğyz taryhy negizgi üç bölükkö bölünüp kele catat. Bajyrqy qyrğyz taryhy bizdin zamanğa çejinki III – V qylym dep ajtylat. Siz ajtyp atqan maalymattar açyqqa çyğyp, ilimij qoldonuuğa kirip qalsa, oşondo bizdin bajyrqy taryhybyz bizdin zamanğa çejinki qançançy qylymğa kirip qalat?
Moldoqasymov: - Bizdin zamanğa çejinki H qylym. Bügünkü kün menen alğanda, segiz qylym artqa ketti. Buğa çejin III qylymdyn baştalyşy, II qylym dep atpadyq bele? Segiz qylym artqa cylyp, 3000 cyldyq taryhy bar bolup qaldy. Bul «Borbor Azijadağy eñ bajyrqy qalq» degen aqademik V. Bartolddun ajtqandaryn andan nary da byşyqtajt. Oşol kezdegi qyrğyzdar menen teñata bolup birge cürgön, birge caşağan qoşuna elderdin köpçülügü deerlik bügün taryh arenasynda coq. Bir ğana Qytaj eli qaldy, qalğandary coq. Bizdin taryhybyz ötö baj, bajyrqy el ekenibizdi syjmyqtanuu menen ajtuuğa negiz bar.
«Azattyq»: - Sizdin Qytajdağy iş saparyñyzda bolğon dağy bir maanilüü cañylyq - qytajlyq kesipteşteriñizdin ajtuusu bojunça, qyrğyz taryhyna bajlanyştuu capan, qorej, qytaj, anan evropalyq taryhçylardyn emgekterin çoğultup, özünçö bir izildöö, oşondoj ele Qytajdyn cazma bulaqtarynda, arhivderinde, kitepqanalarynda çoğulğan materialdardy da iretke salyp, uşul bağytta işter cürörü ajtylyptyr. Uşul işterdi ajta ketseñiz.
Moldoqasymov: - Azyrqy qytaj oqumuştuulary izildöönü qomplekstüü cürgüzüşöt eken, izildöö usulu da başqaça. Alar başynda ele ajtyşqan: «Biz qyrğyzdyn bajyrqy taryhyna bajlanyşqan maalymattardyn baaryn çoğultabyz». Any alar atqaryşty. Oşol materialdarda qorejalyq, caponijalyq, evropalyq oqumuştuular, SSSRdin murdağy ajmağyndağy, anyn içinde qyrğyzstandyq taryhçylardyn caryjalanğan emgekterin toluq çoğultup, oşolordun en negizdüülörün irgep Taryh izildöö institutuna qaraştuu Evrazija izildöö borboru cyl sajyn atajyn cyjnaq çyğarat. Byjylqy cyjnaqty alar bajyrqy qyrğyz taryhyna arnap catyşat. Al cyjnaq basylyp dajar bolğonu qaldy. Oşonun içine cañy tabylğan Ju. Tajşandyn maqalasy qoşo çyğyp catat. Bul qyrğyz taryhyna ötö kerektüü emgek. Cyjnaq anğlis tilinde çyğat, any biz bul caqtan qyrğyz tiline qotortup alsaq bolot. Oşonun içinde da Qytajda azyr birgeleşken izildööbüzdö atajyn top tüzülgön. Anyn içinde onğo caqyn taryhçylar bar. Qytajdyn bajyrqy taryhyn izildegen oqumuştuular tartylğan. Taryh izildöö institutunda iştebegen taryhçylar syrttan tartyldy. Misaly Van Ce - anyn Sin imperijasy bojunça maqalalary caryjalanğan. Caqynda ele Germanijadan doqtorluğun caqtap barğan caş qytaj oqumuştuusu bar. Han, Tan, kijinki Qara qytajlar dooru, Monğol, Sin, Mancu dooru, işi qylyp, büt bardyq doorlor bojunça bular bölüşüp alyşqan. Oşol Evrazija izildöö borborunda emgektengen Sengeli degen monğol cigit bar eken. «Çynğyz qandyn doorunda, ağa çejin, andan kijin qyrğyzdar tuuraluu maalymattar taryhyj bulaqtarda köp uçurajt» dejt. «Bajyrqy doorlor bojunça arhivdik doqumentterdi cyjnap catam» dejt. Anyn maqalasy da cyjnaqqa çyğyp catat. Ar bir door bojunça çoñ cañylyqtar çyğyp catat. Myna, ötköndö janvar ajynda baryp Taryh izildöö institutunun direktoru, professor Bu Hencun menen qol qojup atqanda oşol ajtty: «Mancu dooruna tieşelüü 2800 betten turğan bulaq çyqty. Emi any qotorsoq anyn içinen da köptögön maalymattar çyğat». Ar bir door bojunça çyqqan maalymattar aqyryndap izildenip, qotorulup catat. Oşonun içinen bizge alğaçqy cañylyğy - qyrğyz cönündögü eskerüü, hronikağa cazylğan eskerüü, bul bizdin zamanğa çejinki X qylym dep berişti.
«Azattyq»: - Bul caqşy, emi özübüzdün çarbabyzğa keleli. Bu casalyp catqan işter qytaj tilinde. Munu sizdin kesipteşteriñizdin qyrğyz ce orus tiline qotoruu mümkünçülüktörü barby?
Moldoqasymov: - Bizde eski qytaj tilin bilgen adister sanaluu ele. Muratbek Imanaliev tyşqy işter ministri bolup sajasatqa ketti. Quban Cusaev elçilikterde iştedi. Murdağy prezidenttin tuşunda ağa material toptooğo tapşyrma berilgen. Al any casaj alğan coq. Taalaj Bejşenaliev degen dağy bir oqumuştuubuz bar. Qytaj arhivderine iştöögö ciberilgen coq. Oşonduqtan azyr qytajlyq oqumuştuular cardam berip catyşat. Anyn içinde bizdin qyzylsuuluq Carqyn Tursun degen qyzybyz bar. Oşol Carqyn Tursun arqyluu qytajlyq kesipteşterim menen taanyşyp, Beecinde alar menen süjlöşüp, byltyr el aralyq Altaj izildöönün 61-ilimij cyjynyna, Üçünçü düjnölük köçmöndör ojundaryna çaqyryp, alardy bul cerde prezident qabyl alyp, alar bul cerden qyrğyzdardyn köçmön duhun körüp, taryhyj cajlary menen taanyşyp çyqqandan kijin bul işke batyl kirişti. «Ağa çejin Quban ajtqanda köp dele maani berip, qabyl alğan emespiz» deşken. Uşul caqtan barğandan baştap özgöçö şyq menen iştej baştaşty. Albette, alar tekstterdi eski qytaj tilinen cañy qytaj tiline özdörü qotoruşat. Bizde cañy qytaj tilin bilgen adister köp. Eski qytaj tilin bilgender deerlik coq. Oşol coluğuşuuda prezident uşul maseleni da qojdu. «Emi bizge eski qytaj tilin bilgen adisterdi dajardağanğa cardam bergile» dedi. Alar dajar. «Han, Tan dooru bojunça eski qytaj tilin bilgen bir adisti, monğol tilin bilgen, monğol dooruna tieşelüü bir adisti, anan sin, mancu tilindegi bir adisti dajardap bersek, siler üçün eñ kerektüü adister uşular eken» dep atyşat. Canağy qyrğyz qyzybyz bizge köp cardam beret. Anan qytaj tilin bilgen qyrğyzçağa oodarçu qotormoçular bar, oşolorğo qajrylabyz. Oşolordun cardamy menen bul iş aldyğa cylat.
«Azattyq»: - Myna uşulardyn negizinde qyrğyz taryhyn cazuu qonsepsijasy özgörüügö uçurajby?
Moldoqasymov: - Myna, Qytaj hronikasyndağy eñ alğaçqy cazma 2200 cyldan 3000 miñ cylğa çejin cyldy. Bul çoñ özgörüü. Emi oquu kitepteri, buğa çejin qoldonulup kelgen emgekterdin bardyğy uşuğa caraşa özgörülöt. Andan syrtqary azyr ar bir door bojunça özünçö bir cañylyqtar çyğyp atat. Alardyn içinde qyrğyzdarğa tieşelüü köp maalymattar bar. Buğa çejinki cazylğan taryhybyz toluqtalat. Eñ qyzyğy - bizdin topto caş qytaj oqumuştuusu bar, aty Sun Hau, qara qytaj bojunça çoñ adis. Uşul ilimpoz «Manas» menen «oorup qaldy». Cusup Mamajdyn qytaj tiline qotorulğan «Manasyn» oqup çyqty. Anğlis tilindegi izildöölördü oqup çyqty. Bizden çyqqan Radlov, Junusaliev, Valihanov, Ajtmatov, Auezov öñdüü avtorlordun emgekterinen toptolğon anğlis tilindegi cyjnaqty alyp bardym ele. Oşol «Manas» eposundağy taryhyj oqujalarğa tieşelüü taryhyj doqumentter çyğyp qalsa, bul ilgeri bajağy Şlimandyn Trojany açqandaj açylyş bolup qalğysy bardyr dep, uşu kezde arhivderdi qazyp izildep catat.
«Azattyq»: - «Manastyn» caraluu dooru da bizde üç mezgilge bölünüp kelatat. Qytaj oqumuştuulary any qajsy qylymdarğa dep bolcoşot eken?
Moldoqasymov: - Sun Haunun salyştyryp çyqqan alğaçqy bocomolu qara qytajlar dooruna tieşelüü boluş kerek degenge taqaluuda. Qara qytajlar, kidandar dooru, alardyn Borbor Azijağa kirip kelip, çabuul qojup, oşondoj bir opur-topur işteri «Manas» eposunda balkim çağyldyrylyp qalğandyr dep arhivderden izdej baştady. Anan Sengelinin «Çyñğyz han dooruna tieşelüü ajabaj köp maalymattar bar eken» degeni da qyzyğuu caratpaj qojbojt. Buğa çejin uçqaj maalymattardy taryhta cazyp kelbedik bele? «Qyrğyzdar aq şumqaryn tapşyryp, Çyñğyz hanğa tartuulap berip, sojuzdaşyp, baş ijip qalğan» dep. Emi cañy maalymattar çyğyp qalsa Çyñğyz handyn askerlerinin quramy qandaj bolğon, oşol mezgilde qyrğyzdar qandaj pozisijany qarmağan - oşondoj bir oqujalar dağy kenenireek berilet. Mancu dooruna tieşelüü 2800 betten ötö çoñ maalymattar çyğaryna işenem. Qysqasy, ötkön cyldan beri qytajlar menen süjlöşüp, biz baryp çaqyryp, ulam-ulam qabar alyp turğanybyz biz üçün cemiştüü bolup catat. Myna, üç ajdyn içinde qyrğyz taryhyna bajlanyştuu çoñ cañylyqty alyp çyğyşty. Kelişim bojunça bul beş cyldyq möönöt, kerek bolso andan kijin da uzartylat. Aldyda çoñ işter bar. Buğa bizdin mamleket başçy da qyzyğyp, cardam körsötüügö ubada berdi. Qoşuna mamleketter buğa çejin milliarddağan aqça bölüp, Qytajdyn arhivderinde izildöö işterin cürgüzüp, tom-tom kitepterin çyğaryşqan. Al emi bizde qomplekstüü izildöö cañy ele baştaldy. Bul qyrğyz qoomçuluğu üçün cooptuu, kerektüü iş. Alar bizge anğlis tiline qotorup berse, any özübüz da tereñireek izildöögö mümkünçülük açylyp, bizde da bul işke salym qoşqusu kelgen kesipteşteribiz bar. Bujursa, byjyl ijunda Bişkekte ötçü ŞQU sammitinin aldyndağy ilimij cyjynybyzğa bizdin taryhty izildegen qytajlyq oqumuştuular kelişet. Alar 20-ijunda curnalistter üçün çoñ basma söz cyjynyn ötkörüşöt. Oşol ele künü qyrğyz-qytaj taryhçylarynyn qatyşuusunda iri ilimij cyjyn ötöt. Al cyjynda Qytajdan kelçü segiz taryhçy öz maalymattary menen bölüşöt. Oşol cyjyn, alar alyp kelçü cyjnaq menen taanyşqandan kijin bizdin taryhçylar da candanat, qyzyğuusu artat, anan emgekterine cañy toluqtoolordu, taqtoolordu kirgizet ğo dep işenip atam.
«Azattyq»: - Yrahmat, Qyjas myrza, işiñizde ijgilikterdin arbyn boluşun qaalajm!
Maqalanyn tüpnusqasy: «Кыргыз тарыхынын тамыры тереңдеди»