Qyrğyz tilinin latyn alfavitini | Кыргыз тилинин латын алфавити
Кирил ариби менен >
На русском >
Tynçtyqbek Çorotegin ağaj tarabynan salymyn körgön cana Sulajman Qajypov ağaj menen birge maqulduğun alğan Qyrğyzça Latyn alfavitinin cañy varianty.
Negiz qatary, 1930-cyldarda Qyrğyz Sovettik respublikasynda qoldonuuda bolğon latyn alfaviti cana birdej ubağynda iştelip çyğyp qyrğyz aribi menen ortoq münözdüü Türk Cumurijatynyn aribi alyndy.
Azyrqy latyn aripterinde sejrek kezdeşken eki tamğa bügünkü küngö ylajyqtalyp tüzötülgön: "Ƣ[ғ], Ь[ы]" >> "Ğ, Y".
Cana, qalğan qoşumça tamğalardyn alğaçqy negizgi kebetesi-qalyby saqtalyp, diakritikalyq belgileri iretke salyndy: "Ꞑ[ң], Ө[ө], Y[ү]" >> "Ñ, Ö, Ü".
Alfavittin calpy tamğa sany - otuz (30). Cana ene quramynyn tyşqarysynda, atajyn ilimij çyğarmalarda qoldonuuğa pajdaluu üç(3) dialekt tamğa: Ää /æ/, Žž - cumşaq c /ʒ/, Ww /w/.
Varianttyn özgöçölüktörü:
• "Bir tybyş - bir tamğa" erecesi alqağynda, calpy latyn aribinin ene quramyna kirbegen qoşumça tamğalardyn sany - alty(6):
Ç[ч], Ğ[ғ], Ñ[ң], Ö[ө], Ş[ш], Ü[ү].
• Psihologijalyq cana ilimij cağynan maanilüü bolğon Taryhyj Ulantuuçuluq Prinsibi saqtalyp turat: "Cañy alfavitti tüzüp any coqton qabyl aldyq. Latyn alfavitine öttük." emes, "Latyn alfavitine qajttyq. Murunqu doordo ardaqtuu Tynystanov tarabynan tüzülüp, ansyz da qoldonuuda bolğon latyn aribibizdi bügünkü küngö ylajyqtap taryhyj uçuğun üzböj qoldonuun ulantyp catabyz (kiril cana arap aripteri menen üçöö birge: üçiltik alfavit strategijasy alqağynda)" dep caş muundarğa tüşündürüü mümkünçülügü pajda boluuda.
• Bügün bir top türk tildüü ölkölör tarabynan qoldonulğan Ortoq türk alfavitinin quramy menen 95% (eki tamğa ajyrmalanat) birdej bolup, türk düjnösü menen bir ortoqtoştuq belgilenüüdö.
Qoşumça tüşündürmölör:
1. Y [Ы] tamğasy:
a) 1930-cyldarqy Ь[ы] tamğasy, latyn aribi qatary bügün başqa eç cerde qoldonulbaj yñğajluuluğun coğotqon.
b) Qyrğyz tilinde "Y[ы]" tybyşy, "A"dan kijin eñ köp qoldonulğan ündüü tybyş bolğonduqtan, qoşumça belgilerden emes, latyn alfavitinin ene quramyndağy bir tamğa (буквы базового латинского алфавита) tandoo kerek. Bulardan eñ caqyny cana taanymaly - "Y" tamğasy.
Evropalyq çeh, poläk alfavitterde bar. Anglis cazuuda dağy "Ы"ny "Y" belgilejt: Kyrgyz (кыргыз), Grozny (Грозный), Navalny (Навальный), Kyzyl (Кызыл), Tyva (Тыва).
Türkijalyq "I[ы]" cana başqa qoşumça casalğan tamğalar (Î, Ï, Į, Ī, Í) - sejrek taanylğan belgiler, izildöö çyğarmalarda, ensiklopedijalarda bir tybyş körsötküçü qatary qoldonulat.
Türkijalyq I[ы] cana İ[и] tamğalaryna kelelik:
• [ы]'nyn kiçi tamğasy - ı, çekitsiz. Köjgöj coq, qoşumça bir tamça, bolot.
Biroq, çoñ [Ы] tamğa I - çekitsiz. Bul cerde anglis I[и] menen çataşuu bar. Sebebi tehnikalyq cağynan al anglis I[и]'ge ajlanyp ketiptir. Bir tamğanyn "eki maani" talaşuusu bar.
Kiril-latyn transliteratorğo kirip türk tergiçi menen cazyp körsöñüz bolot (translit. net sajty):
Ibragim, İbragim, ibragim, IBRAGIM, İBRAGİM > Ибрагим, İбрагим, ибрагим, ИБРАГИМ, İБРАГİМ
• [и] tybyştyn kiçinesi - i. Köjgöj coq. Biroq çoñ İ[И] tamğasy çekiti menen cazylat. Bul qoşumça tamğa demek. Oşentip, latyn ene quramyndan tyşqary qoşumça tamğalardyn sany 8'ge çyğat: Ç,Ğ,Ñ,Ö,Ü,Ş,İ,I.
• [ы] üçün "Y" qabyl alsaq. Bir ğana standart latyn "Ii" qoldonğon bolobuz. Qoşumça tamğalardyn sany 6'ğa tüşöt: Ç,Ğ,Ñ,Ö,Ü,Ş. Bolboso: Ç,Ğ,Ñ,Ö,Ü,Ş,İ,I.
• Öö, Üü, Şş c.b. - qoşumça belgi bolso dağy, alarda taqtyq bar: eköö teñ, çoñusu da kiçinesi da, ce diaqritikaluu ce diaqritikasyz cazylat (Öö, Üü, Şş - Oo, Uu, Ss c.b.).
Misal, Öö: el aralyq cazyşuularda tamğalardyn eköösü teñ - ce O ce Ö. Türk [ы]'daj "çoñusu - O, kiçinesi - ö" ce teskerisi degen çataşuu coq.
2. J [Й] tamğasy:
Oşentip, 1-punktta cazylğandaj, "Ы" tybyşqa "Y" tandalsa, "Й" üçün "J" alsaq bolot.
a) 1930-cyldary qyrğyz latyn aribinde "J" tamğasy "Й" tybyşy qatary qoldonulğan.
b) "J[й]" tybyşty belgilegen üç taanymal variant bar: Y, J, Ý(türkmön alfaviti). Qalğan belgileri ar qandaj cadybaldarda qoldonuuğa carajt (keñiri qoldonuu üçün emes): Ỳ Ŷ Ÿ Ỹ Ẏ Ỵ ẙ Ỷ Ȳ Ɏ Ƴ ƴ.
"J" tamğasy, "Й"ğa tuura kelgen sejrek belgilerden emes. Evropanyn carymy any "J[й]" qatary taanyjt: Germanija, Tündük Evropa cana Sqandinav ölkölör, Italija, slav ölkölör (Çehija, Polşa...), latynça, alban, vengr, fin, eston cana esperanto tilderinde kezdeşet.
Misaldar: Juventus, Johansson, Jan Huss, Reykjavik.
Reestrdağy aty "jota(йота)" cana "cej (жей)". "Cota (жота) cana cej (жей)" emes.
3. C [Ж] tamğasy:
• Ҹ(Ҷ)Ч - ج چ - 𐰳 - ÇC •
Tacik alfavitinde "ҷ" tamğasy "c" tybyşyn belgilejt, "ҷ" tamğasy "ç" tybyşyn belgilejt. Oşentip, "Тоҷик" sözü "Tocik" dep oqulat. "Ҷумҳурии Тоҷикистон" - "Cumhurii Tocikiston".
Azerilerdin sovet kirillisasynda da oqşoş abal bolğon: Ч[ç]- Ҹ[c]. Ж - cumşaq C'ni belgilegen bolçu.
Bul, türkçödögü C[ж]-Ç[ч], murunqu qyrğyz latynçadağy cana emigrasijada cürgön türkistandyqtardyn latyn aribinde (tömönkü cadybaly) Ç[ж]-C[ч], qyrğyz (cana ortoq çağataj) arab aribindegi ج [c] - چ [ç] şajkeştikteri syjaqtuu turat.
Azeriler, türktör, tacikter, taryhyj ulantuuçuluq prinsibin saqtap alyşqan oşentip.
Oşon üçün, taryhyj uçuğun üzböş üçün, boloçoqtoğu qyrğyz latyn aribinde J[ж]-Ç[ч] emes, C[ж]-Ç[ч] boluu zaryl (qalğany: Ö[ө], Ü[ү], Ñ[ң], Y[ы], J[й], Ğ[ғ], Q[қ], Ş[ш]).
Ajtmaqçy, qyrğyz tiline caqyn tuuğan bolğon haqas, tyva tilderinde, qyrğyzçadağy "c" tybyşy "ç" menen ajtylat (cyl-çyl, cyldyz-çyldys, col-çol; ). Oşentip, özü "C" tamğasy coq bolğon bajyrqy qyrğyz aribi menen cazğanybyzda orduna, "Ç" tybyşyn bergen " 𐰳 " belgini qoldonsoq bolot. Eleri Bitikci işmer myrza oşondoj qylyp catat öz runa symal dolboorlorundo.
4. "Sh, Ch, Ng, Zh, Oe, Ue" c.b. digraftar:
Bul varianttar bolbojt. Sebebi, latynçağa ötüünün erecelerden biröösü "bir tybyş - bir tamğa". Ajdyñdar, oqumuştuular tarabynan qabyl alynğan bir çeçim."Ö, Ü, Ç, Ş, Ñ, Ğ" belgileri tamğa qatary (fonetika cadybaldarda c.b. emes, alfavitterde bar bolğondor) - keñiri taanylğan simvoldor bolup köp tilde kezdeşet."Õ, Ô, Ó, Ć, Ń, Ņ, Ù, Ų, Ꞑ, Ŋ" belgileri - ce calpy çöjrösündö sejrek qoldonulat, ce köbünçö öz aldynça tamğany emes anyn cumşalğan, qatqalañ abaldy cana basymdy körsötkön belgiler. Ajryqça, lingvistikalyq, etimologijalyq, transkripsijalyq cadybaldarda tybyş körsötküçü qatary qoldonulat.
5. Qatqalañ "Q[қ] - ق, Ğ[ғ] - غ" cana qoşumça dialektilik (Ää - ә, Žž - җ, Ww - в') tamğalar:
a) Taryhyj ulantuuçuluq prinsibine (историческая преемственность) tajanuu. Murdağy alfavitterde bul tamğalar bar bolçu: orhon-enesaj cazmalarda, arap aribinde cana 30-cyldar latynçasynda. Emi, bügün Cuñğodağy boordoştorubuz arap aribindegi qatqalañ "Q - ق, Ğ - غ" qoldonuşat. Üçiltik alfavit strategijasyn dağy taq atqara aluu üçün zaryl bolğon tamğalar.
b) Zamanbap calpy qaptoo zaryldyğy. Qyrğyz ulutunun qoldonuuda bolğon alfavitter, Qyrğyz Respublikasyndağy qyrğyzdarğa ğana qyzmat qyla albajt. Bügünkü qyrğyzdar, zamanda coğolğon, Sibirdin uzaq burçunda cergeleşken, başqalary menen qatnaştardy cojğon qoom emes bolğonduqtan, alfavitterdin, Ölködö caşağan başqa etnostorğo, carandarğa cana çette caşağan pamirlik, qytajlyq, evropalyq qyrğyzdarğa ijkemdüü, tüşünüktüü, kenen boluunun zarylçylyğy bar.
1. Aa [а] ا
2. Bb [б] ب
3. Cc [ж] ج
4. Çç [ч] چ
5. Dd [д] د
6. Ee [е] ە
7. Ff [ф] ف
8. Gg [г] گ
9. Ğğ [ғ] ع
10. Hh [х] ح
/ɑ/
/b/
/d͡ʒ/
/t͡ʃ/
/d/
/e/
/f/
/ɡ/
/ʁ,ɣ/
/h/
11. Ii [и] ئ
12. Jj [й] ي
13. Kk [к] ك
14. Qq [қ] ق
15. Ll [л] ل
16. Mm [м] م
17. Nn [н] ن
18. Ññ [ң] ڭ
19. Oo [о] و
20. Öö [ө] ۅ
/i/
/j/
/k/
/q/
/l/
/m/
/n/
/ŋ/
/o/
/ø/
21. Pp [п] پ
22. Rr [р] ر
23. Ss [с] س
24. Şş [ш] ش
25. Tt [т] ت
26. Uu [у] ۇ
27. Üü [ү] ۉ
28. Vv [в] ۋ
29. Yy [ы] ی
30. Zz [з] ز
/p/
/r/
/s/
/ʃ/
/t/
/u/
/y,ʏ/
/v/
/ɯ/
/z/
Atajyn tamğalar:
Ää [ә] ٵ /æ/
Žž [Җ] ژ /ʒ/
Ww [в'] ۆ /w/
Ülgü1:
Bardyq adamdar öz bedelinde cana uquqtarynda erkin cana teñ uquqtuu bolup caralat. Alardyn añ-sezimi menen abijiri bar cana biri-birine bir tuuğandyq mamile qyluuğa tijiş.
Ülgü2:
Carçysy žurnaly, Žyrinovskij tegattuu çetölkölük carany, Žambyl şaaryndağy Žanibek Bi ajkeli, Brežnev başqarmany, Militsyja-žandarma cañydan tüzülüşü, Ženeva G10 cyjyny, Qyrğyzstan Ensiklopedijasy, Şajloo çordonu.
QOLDONUU MASELELERI
"Я, Ё, Ю" kiril tamğalardyn latyn aribindegi cazylyşy:
1) Söz başynda cana ündüüdön kijinki "я, ю, ё" tamğalary, "ja, ju, jo" dep cazylat.
Misal: Юра - Jura, оюн - ojun, аюу - ajuu, Аякс - Ajaqs, карыя - qaryja, боёк - bojoq, Юлия - Julija.
2) Ünsüzdördön kijinki "я, ю, ё" tamğalar, "ä, ü, ö" dep cazylat.
Misal: Кёльн - Köln, жюри - žüri, бюро - büro, меню - menü, лямбда - lämbda, Семён - Semön, Пётр - Pötr, Брянск - Bränsk, Нячанг - Näçanğ, Звягинцев - Zväginsev, Ляйсан Утяшева - Läjsan Utäşeva, Финляндия - Finländija, Славян - Slavän, Женя - Ženä, революция - revolüsija.
3) Dialekt sözdöründögü "ä,w" tamğalary.
Murza Ğaparov - "Qyştaqça"; Sulajman Qajypovdun ooğan qyrğyzdarynyn folkloru tuuralu emgekteri; C.Muqambaevdin dialekt sözdügü c.b.
Oştuq dialektinen misal: asäl - bal, gäp - kep, mäkä - cügörü c.b.
Kirildegi "жумшак Ж"/ʒ/ tybyşynyn latyn aribinde "Ž" bolup cazylyşy:
Ceke attarynda cana tyşqardan kirgen kee bir terminderde.
Misal: журнал - žurnal, Жарчысы журналы - Carçysy žurnaly, Жириновский - Žyrinovskij, донжуан - donžuan, Брежнев - Brežnev, жандармерия - žandarmerija, Женя - Ženä, жюри - žüri, монтаж - montaž.
Kirildegi "К, Г" tamğalarynyn latyn aribindegi cazylyşy:
"a,o,u,y" ündüülör menen "Q, Ğ" dep cazylat. Misal: карыя - qaryja, кагаз - qağaz, артка - artqa, кымыз - qymyz, кооз - qooz, аргымак - arğymaq, байкалган - bajqalğan.
"ä,e,ö,ü,i" ündüülör menen "K, G" dep cazylat. Misal: көз - köz, биргелешкен - birgeleşken, үзгүлтүк - üzgültük.
Qyrğyz latyn aribinin qoşumça tamğalardyn sezimtalsyz esepkerde cazuu coldoru.
1. Esepkerdin standart orus-anglis tergiçi (klaviatura) menenki colu.
Anglis tilin (US-INT raskladqasyn) açyp, tömöndögü basqyçtardy kezegi menen basasyz:
Ö[ö]: AltGr + P
Ü[ü]: AltGr + Y
Ñ[ñ]: AltGr + N
Ç[ç]: AltGr + ,
Ä[ä]: AltGr + Q
"AltGr" basqyçy - tergiçtin oñ caqtağy "Alt" basqyç. Tergiçte oñ "Alt" ce "AltGr" coq bolso, sol caqtağy "Ctrl+Alt" basqanda "AltGr"nyn funqsyjasyn atqarğan bolot.
Tergiçtin oñ caqtağy "Shift"i menen:
Ö: shift + " + O
Ü: shift + " + U
Ñ: shift + ~ + N
Ç: ' + C
Ä: shift + " + A
Orus tergiçtegi anglis belgi basqyçtardyn ordu:
~ belgisi: Ё basqyçy
" belgisi: Э basqyçy
' belgisi: Э basqyçy
, belgisi: Б basqyçy
Qalğan "Ş,Ğ,Ž" tamğalarynyn cazylyşy:
Tergiçtin sol caqtağy "Alt"ty basyp turup, tergiçtin oñ caqtağy "sandar bölmösündögü" sandardy terip "Alt"ty taştajsyz. "Sandar bölmösü" coq tergiçterde (köbünçö noutbuqtar) "Alt+Fn"di qoş basyp sandaryn teresiz:
Ğ[Ğ]: Alt + 0208 ce 0286
ğ[ğ]: Alt + 0240 ce 0287
Ş[Ş]: Alt + 0222 ce 0350
ş[ş]: Alt + 0254 ce 0351
Ž[cumşaq C]: Alt + 0142 ce 0381
ž[cumşaq c]: Alt + 0158 ce 0382
2. Türk (Türkçe-Q) cajylmatürün (raskladqasyn) qoldonuu.
Türk tergiçtegi tamğalardyn orundalyşy anglis tergiçi menen 90% birdej bolup, qoşumça tamğalardyn cana keebir belgi basqyçtardyn cerleri:
Ğ: Х basqyçy
Ü: Ъ basqyçy
Ş: Ж basqyçy
Ö: Б basqyçy
Ç: Ю basqyçy
~: Ъ(Ü) - AltGr menen qoldonulat
": Х(Ğ) - AltGr menen qoldonulat
Ñ: AltGr + ~ + N
Ä: AltGr + " + A
Windows-10'do tergiçke türk tilin qoşuu:
"Пуск" >> Параметры >> "Время и язык" >> "Регион и язык" >> "Добавление языка" >> "Türkçe".
3. Sezimtal (sensorduq) aspaptarda andaj köjgöj coq.
Qaalağan tamğany 1-2 sekund uzun basqanyñyzda bul tamğanyn türlörü çyğyp qalat. Içinen kerektüüsün tandajsyz.
1930-cyldary qoldonulğan qyrğyzça latyn aribi:
1. Aa [а]
2. Bʙ [б]
3. Çç [ж]
4. Cc [ч]
5. Dd [д]
6. Ee [е]
7. Ff [ф]
8. Gg [г]
9. Ƣƣ [ғ]
10. Hh [х]
11. Ii [и]
12. Jj [й]
13. Kk [к]
14. Qq [қ]
15. Ll [л]
/ɑ/
/b/
/d͡ʒ/
/t͡ʃ/
/d/
/e/
/f/
/ɡ/
/ʁ,ɣ/
/h/
/i/
/j/
/k/
/q/
/l/
16. Mm [м]
17. Nn [н]
18. Ꞑꞑ [ң]
19. Oo [о]
20. Ɵɵ [ө]
21. Pp [п]
22. Rr [р]
23. Ss [с]
24. Şş [ш]
25. Tt [т]
26. Uu [у]
27. Yy [ү]
28. Vv [в]
29. Ьь [ы]
30. Zz [з]
/m/
/n/
/ŋ/
/o/
/ø/
/p/
/r/
/s/
/ʃ/
/t/
/u/
/y,ʏ/
/v/
/ɯ/
/z/
Dağy qarañyz:
Казак жана кыргыз латын алфавиттерин реформалоо
Жазма түрлөрү – улуттук ынтымакка данакер
Cazma türlörü – uluttuq yntymaqqa danaker
Разнообразие в алфавитах - импульс к национальному единению
Г. Жумакунова: Новая кыргызская латиница - историческая необходимость
Bölüşüñüz: